رازهای اندرونی ناصرالدین شاه، زنان اهل طرب، از مجلس روضه تا بزم رقص و آواز!

شایانیوز– در تاریخ ایران، دوره‌ای که قدرت سیاسی، توجه به هنر و میل به تجدد اروپایی در هم آمیخت، دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است؛ دورانی که همزمان با ظهور عکاسی و گسترش سفرهای شاه به فرنگ، بخشی از اندرونی سلطنت به محلی برای بروز و ثبت جلوه‌های موسیقی و رقص زنان بدل شد و اسناد و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که چگونه زنان حرم و مطربه‌های حرفه‌ای در این فضا نقش‌آفرین بودند. ناصرالدین‌شاه که ذوقی کم‌ نظیر به مشاهده و ثبت صحنه‌های زندگی داشت، با علاقه‌ای وسواس‌گونه به موسیقی و رقص زنان درباری می‌نگریست و حتی با دوربین عکاسی خود صحنه‌هایی از مجالس بزم و محافل زنانه را ثبت کرد.

نقش زنان در این مجالس، صرفاً به حضور منفعلانه محدود نمی‌شد، بلکه آنان بازیگران اصلی یک آیین درباری بودند که موسیقی، رقص و شعر را به هم می‌آمیختند. در بسیاری از اسناد و توصیفات سفرنامه‌نویسان اروپایی، از جمله یاکوب ادوارد پولاک، پزشک اتریشی در دربار قاجار، به صراحت از گروه‌های مطربه و رقاصه یاد شده که در حرمسرا اجرا می‌کردند؛ زنانی که گاه از میان کنیزان تعلیم‌ دیده انتخاب می‌شدند و گاه حرفه‌ای بودند و از بیرون وارد دربار می‌شدند. آنان با سازهایی همچون تار، کمانچه، نی، تنبک و سنتور نغمه‌پردازی می‌کردند و همزمان با تصنیف‌خوانی، قطعاتی ضربی اجرا می‌شد که بستر رقص زنان بود. این رقص‌ها اغلب انفرادی یا با گروه‌های کوچک بود؛ گاه با استفاده از پوشاک و زیورآلاتی که جلوه‌ای مضاعف به نمایش می‌داد. این تصویر در کنار آلبوم‌های عکسی که امروز در کاخ گلستان موجود است، نشان می‌دهد که موسیقی زنان نه امری حاشیه‌ای بلکه بخشی جدا نشدنی از حیات فرهنگی حرمسرا و دربار بود.

اما آنچه این مجالس را از یک سرگرمی زنانه فراتر می‌برد، نسبت خاص ناصرالدین‌شاه با این آیین بود. شاه نه تنها تماشاگر و شنونده‌ای مشتاق بود، بلکه خود به‌ واسطه علاقه‌اش به هنر غربی، نظم و شکلی نو به این محافل داد. سفرهای او به اروپا و تماشای اپراها و تئاترها سبب شد تا دربار قاجار نیز تحت تأثیر منطق جدید نمایش قرار گیرد؛ به گونه‌ای که در اندرونی، نظم اجرای برنامه‌های موسیقایی و رقص بیشتر شد.

زنان دربار قاجار؛ از مجلس روضه‌خوانی تا بساط بزم‌آرایی

نوازندگان و اهالی موسیقی در دربار ناصری، «عمله طرب» خوانده می‌شدند و بسیار مورد توجه شخص ناصرالدین شاه بودند. جدا از این عملۀ طرب و نوازندگان مرد، گروهی از زنان نیز به نواختن سازهای مختلف و اداره بزم‌های موسیقی و انواع دیگر محافل، اشتغال داشتند. در واقع انان دو نقش عمده در دربار ناصرالدین شاه داشتند: یکی ترتیب دادن مجالس روضه‌خوانی و دیگری برگزاری مجالس و بزمهای رقص و موسیقی بود. شاه شخصاً این مسئولیت را بر عهدۀ آنان گذاشته بود. برای مثال گلبخت‌خانم ترکمانی و کوچک ‌خانم تبریزی که هر دو از زنان حرم فتحعلی شاه بودند، هر یک مسئولیت دسته‌ای از زنان نوازنده و را برعهده داشتند. در کتاب تاریخ عضدی دو دسته زن معرفی شده که تعداد اعضای هر دسته به پنجاه نفر می‌رسیده و مجهز به تمام اسباب طرب و آلات موسیقی بودند، از تار و سه تار و کمانچه و سنتورزن و چینی‌زن و ضرب‌گیر و خواننده و رقاص. هر یک از این دسته‌ها سردسته‌ای داشت که او را «استاد» می‌نامیدند. یکی از آنان استاد مینا بود و دیگری استاد زهره و هر دو به گفتۀ عضدی، «در علم موسیقی بی‌نظیر بودند».

این دو زن  در حرم زندگی می‌کردند اما در زمرۀ زنان شاه نبودند. لکن شاه «مقرّری و مواجب و اسباب رفاه برایشان فراهم کرده بود. دستۀ استاد مینا را به گلبخت‌خانم سپرده بودند و دستۀ استاد زهره را به کوچک‌خانم. این دو دسته همواره با هم در رقابت بودند و چشم و هم‌چشمی و نزاع آنان میان درباریان مشهور بود؛ به طوری که وقتی در دربار میان دو نفر دشمنی برمی‌خاست، می‌گفتند: «مثل دستۀ استاد مینا و استاد زهره منازعه می‌نمایند.»

برخی از این زنان اهل طرب در نقاشی‌های بازمانده از دوره فتحعلی شاه و محمد شاه، تصویر شده‌اند.

معیرالممالک از درباریان با نفوذ روایت کرده، برخی از این زنان هنرمند در ‌‌نهایت «به عقد شاه درمی‌آمدند و پس از چندی مادر شاهزاده‌ای می‌شدند.» بعضی از آنان هم که متأهل بودند، «شاه طلاقشان را می‌گرفت» و به عقد یکی از امرای دربار خود درمی‌آورد.

ماجرای ماه نساء خانم

با توجه به شرایط زنان در آن روزگار و فضای فرهنگی بسته آن دوران، سؤال پیش می‌آید که زنان پرده‌نشین چگونه در موسیقی به درجۀ استادی رسیدند؟ عضدالدوله در کتابش می‌گوید: «آموزش زنان را نوازندگان مرد نامدار عصر برعهده داشتند و برای مثال، استاد مینا، شاگرد سهراب ارمنی اصفهانی و استاد زهره، شاگرد رستم یهودی شیرازی بود.» به گفته او «هر صبح آقا محمدرضا و رجبعلی‌خان و چالانچی‌خان، از دیگر نغمه‌پردازان مشهور آن زمان به دربار می‌آمدند تا به استاد مینا و استاد زهره تعلیم موسیقی بدهند.» پوشش زنان نیز هنگام آموزش دیدن بسیار جالب توجه است. عضدی می‌گوید: «به جز صورت هیچ چیز آنان پیدا و نمایان نبود.» علاوه بر اینکه «خواجه‌ها نیز در کلاس‌های آنان حضور داشتند.» تا مبادا آن زن با مرد اجنبی تنها بماند……!

این دو زن، پس از پایان دورۀ آموزش و استاد شدن، آموخته‌های خود را به دسته‌های زیر نظر خویش تعلیم می‌دادند و موسیقی‌دانانی چون خویش تربیت می‌کردند.

افراد دیگری هم در فرآیند آموختن موسیقی به زنان نقش داشتند و واسطه این امر می‌شدند؛ از جمله زنان متنفذ دربار. روایتی هست که می‌گویند ناصرالدین شاه یک ‌بار از مادر دامادش، ماه ‌نساء خانم، درخواست می‌کند که دوازده دختر زیباروی آماده کند و آنان را به «عملۀ طرب» بسپارد تا ساز‌ و آواز‌ و رقص‌ بیاموزند و سپس به اندرون فرستاده شوند تا آنها را در مجالس و بزم‌های رقص و آواز به کار گیرند.

بنا به روایت معیرالممالک، آموزش کامل این دختران دو سال طول کشید و روزی که در حضور ناصرالدین شاه برای نخستین ‌بار هنرنمایی کردند، شاه هنر آنان را بسیار پسندید و به رسم تشکر بابت تعلیم و تربیت این دختران، یک انگشتری به ماه‌ نساء خانم هدیه داد.

به طور کلی، موسیقی و رقص زنان در دربار ناصری را می‌توان به مثابه نقطه تلاقی سه عنصر دانست: نخست، سنت دیرپای ایرانی در بهره‌گیری از هنر زنان در مجالس خصوصی؛ دوم، ذوق و علاقه شخصی شاه به موسیقی، رقص و ثبت تصویری آنها؛ و سوم، تأثیرپذیری از تجدد اروپایی و موسیقی و اجرای رقص غربی که به این آیین‌ها نظم و قالبی تازه بخشید. این سه عنصر در کنار هم، پدیده‌ پیچیده‌ای آفرید که هم محصول فرهنگ ایرانی بود و هم از غرب اثر پذیرفت؛ هم مجالی برای بروز هنر زنان فراهم کرد و البته آنان و هنرشان را در محدوده اندرونی نگه داشت.