خروج سفرای اروپایی از تهران؛ تعطیلی موقت یا نشان یک سردی دیپلماتیک؟

شایانیوز– در روزهایی که تنش‌های امنیتی و سیاسی در خاورمیانه به اوج رسیده است، اخبار مربوط به خروج برخی سفرا و تعلیق فعالیت‌های کنسولی سفارتخانه‌های اروپایی در تهران، پرسش‌های مهمی درباره آینده روابط ایران و اروپا برانگیخته است. آیا این تصمیم‌ها صرفاً اقدامی موقت برای حفاظت از کارکنان دیپلماتیک است یا نشانه‌ای از یک تغییر راهبردی در نگاه اروپا به تهران و بازترسیم نقشه روابط سیاسی در آینده نزدیک؟ در مورد عدم صدور ویزا برای ورزشکاران پاراالمپیک چطور؟ آیااین هم بخشی از تلاش اروپا برای قطع روابط با ایران است؟

امتناع بلژیک از صدور ویزا برای ورزشکاران ایرانی

در بحبوحه تنش دیپلماتیک ایران با کشورهای اروپایی، خبر تازه‌ای مبنی بر یک تبعیض سیاسی-ورزشی منتشر شده است: دو دوچرخه‌سوار پارالمپیک ایران به همراه مربی‌شان، موفق به دریافت ویزا برای شرکت در «مسابقات قهرمانی جهان» در بلژیک نشدند و نتوانستند در این مسابقات شرکت کنند؛ هیچ توضیح رسمی هم از سوی سفارت ارائه نشد.

این رویداد در پی پیامدهای سیاسی‌ـ‌امنیتی گسترده‌ای چون قطع روابط استرالیا و ایران و تعطیلی یا تعلیق سفارت آلمان و اتریش، قاعدتاً قابل پیش بینی بود. در نگاه نخست، دلایل احتمالی این مسئله را می‌توان چنین برشمرد:

دلایل اداری یا پناهندگی: کشورهایی مانند بلژیک معمولاً مواردی چون انگیزه مبهم سفر، مدارک ناقص یا دیر ارسال کردن مدارک به سفارت و گذشته از همه اینها، ترس از پناهندگی را به ‌عنوان دلایل رد ویزا مطرح می‌کنند؛ این دلایل در میان ایرانیان شایع است.

تنش سیاسی: برخی کشورها در میزبانی از ایرانیان حساسیت بیشتری نشان می‌دهند، خصوصاً ورزشکاران که ممکن است تحت ‌تأثیر اقدامات و خواسته‌های سیاسی یا حقوقی دولت ایران باشند. البته این روند جنبه عمومی گرفته و در موارد مشابه برای سایر ملیت‌ها نیز گزارش‌ شده است.

اما پرسش اصلی اینجاست که با توجه به اینکه بلژیک معمولاً سیاستی میانه‌رو در قبال ایران داشته، چرا و چطور چنین تصمیمی اتخاذ کرده است؟ بررسی‌های فراتر از نگاه نخست، این دلایل را پیش می‌کشد:

1. هم‌سویی با سیاست‌های اتحادیه اروپا در اعمال فشار بر ایران.

2. نگرانی‌های امنیتی، به ویژه در حوزه اعزام تیم‌های ورزشی یا همراهان آنها.

3. پیام سیاسی به تهران، مبنی بر اینکه حتی حوزه‌های غیر سیاسی مانند ورزش نیز از سایه سیاست خارجی و اختلافات دیپلماتیک و سردی روابط، در امان نیستند.

آیا سفارت‌ها بسته می‌شوند یا فقط سفرا می‌روند؟

سفارت آلمان همچنان باز است، هرچند سفیر این کشور، مارکوس پوتزل، بنا به دلایلی که «شخصی» توصیف شده‌اند، تهران را ترک کرده است. در دیپلماسی، واژه «دلایل شخصی» گاهی پوششی است برای توضیح تصمیم‌هایی که ریشه در محاسبات امنیتی و سیاسی دارند. در عین حال، سفارت آلمان اعلام کرده که قصد دارد خدمات کنسولی خود را ـ هرچند محدود ـ ادامه دهد، تا به شهروندان و شرکت‌های آلمانی در ایران سیگنال دهد که ارتباط کاملاً قطع نشده است.

اما وضعیت سفارت اتریش متفاوت است. این کشور نه تنها خدمات کنسولی‌اش را به‌ طور کامل متوقف کرده، بلکه بخش عمده‌ای از کارکنان دیپلماتیک خود را به باکو منتقل کرده است. انتقال سفارت به یک کشور ثالث اقدامی کم‌ سابقه است که معنای سیاسی روشن دارد: اتریش اعتماد به شرایط امنیتی تهران را از دست داده و ترجیح داده روابط را از فاصله‌ای امن پیگیری کند. این تصمیم همچنین می‌تواند در آینده به الگویی برای دیگر کشورهای اروپایی تبدیل شود، چرا که تجربه نشان داده است دولت‌های اروپایی غالباً در چنین مواردی رویکردی هماهنگ دارند.

پروازها در چه وضعی هستند؟

نقل ‌و انتقال‌های هوایی همواره یکی از شاخص‌های حساس در سنجش روابط کشورهاست. لوفت‌هانزا که بزرگ‌ترین شرکت هواپیمایی آلمان و یکی از اصلی‌ترین کانال‌های ارتباطی مستقیم میان ایران و اروپا به شمار می‌رود، در ماه‌های گذشته بارها پروازهای خود به تهران را لغو کرده است. بیانیه رسمی شرکت حاکی از آن است که پروازها دست‌کم تا پایان ۲۰۲۵ به ‌طور کامل معلق خواهند ماند. هرچند وب‌ سایت رسمی لوفت‌هانزا در ایران از آغاز دوباره مسیر تهران–فرانکفورت از سپتامبر خبر داده، اما منابع بین‌المللی هنوز این ادعا را تأیید نکرده‌اند و در عمل، بسیاری از پروازهای برنامه‌ریزی‌ شده در تابستان اخیر لغو شده‌اند.

به این ترتیب، شهروندان ایرانی و اروپایی برای سفر میان دو منطقه ناچارند از مسیرهای جایگزین، عمدتاً از طریق استانبول، دوحه یا دوبی استفاده کنند. این وضع نه تنها هزینه‌ها را افزایش داده، بلکه نشان ‌دهنده سطح بالای بی‌اعتمادی در فضای امنیت هوایی منطقه است. از سوی دیگر، لغو یا تعلیق پروازها پیام غیرمستقیم دیگری هم دارد: وقتی حتی شرکت‌های هواپیمایی حاضر به پذیرش ریسک فعالیت در ایران نیستند، چگونه می‌توان انتظار داشت سرمایه‌گذاران یا شرکت‌های بزرگ اروپایی به بازار ایران بازگردند؟

چرا چنین تصمیم‌هایی گرفته می‌شود؟

پرسش اصلی این است: چه چیزی اروپا را به چنین اقداماتی واداشته است؟ تحلیل‌گران سه لایه از دلایل را مطرح می‌کنند.

لایه امنیتی

تحولات منطقه‌ای و به ‌ویژه جنگ‌های اخیر، سایه‌ای از بی‌ثباتی بر ایران انداخته است. حملات هوایی و تنش‌های فزاینده با اسرائیل، همراه با درگیری‌های پراکنده در مرزهای شمال‌غربی، سبب شده اروپایی‌ها از منظر حفاظت از کارکنان دیپلماتیک و شهروندان‌شان در ایران به شدت محتاط‌تر شوند. تجربه‌های تلخی مانند حمله به سفارت عربستان در تهران در سال ۱۳۹۴ یا اشغال سفارت آمریکا در ۱۳۵۸ هنوز در حافظه دیپلماتیک اروپا زنده است و همین سابقه تاریخی آنان را به اقدامات پیشگیرانه در شرایط مشابه فعلی سوق می‌دهد.

لایه سیاسی

اروپا در سال‌های اخیر به دلیل موضوع هسته‌ای و مسائل حقوق بشری، روابط پرتنشی با تهران داشته است. اکنون با تشدید فضای امنیتی، بسیاری از دولت‌های اروپایی می‌کوشند از هرگونه مواجهه مستقیم با ایران اجتناب کنند، بی‌آنکه رسماً روابط دیپلماتیک را قطع کنند. این نوع سیاست «فاصله‌گذاری مدیریت ‌شده» از یک سو فشار سیاسی بر تهران را به طور غیر مستقیم افزایش می‌دهد، و ازسوی دیگر امکان بازگشت ایران به میز مذاکره را در آینده نیز محفوظ نگه می‌دارد.

لایه نمادین و روانی

تعطیلی خدمات کنسولی و انتقال کارکنان سفارت‌ها پیام روشنی برای جامعه بین‌المللی دارد: ایران در شرایط عادی و با ثبات قرار ندارد. چنین تصویری می‌تواند سرمایه اجتماعی و اقتصادی کشور را در سطح بین‌المللی بیش از پیش تضعیف کند.

روابط پر فراز و نشیب تهران ـ کانبرا

علاوه بر تعطیلی و تعلیق سفارت آلمان واتریش در تهران، خبر تعطیلی سفارتخانه‌های ایران و استرالیا در خاک یکدیگر، بار دیگر موضوع روابط پرتنش جمهوری اسلامی با کشورهای غربی را به صدر خبرها بازگردانده است. استرالیا و ایران، با وجود فاصله جغرافیایی بسیار، همواره روابطی نسبتا ثابت اما نه چندان پررنگ داشته‌اند. از یک سو، ایران سالهاست به عنوان کشوری با جمعیت جوان و تحصیل ‌کرده، استرالیا را مقصدی جذاب برای مهاجرت و تحصیل می‌بیند و از سوی دیگر، استرالیا همواره با نگاه محتاطانه به ایران، روابطی در سطح حداقلی حفظ کرده بود.

تاریخچه مهاجرت ایرانیان به استرالیا نیز خود عاملی تعیین ‌کننده در این مناسبات است. هزاران ایرانی در دهه‌های اخیر استرالیا را به عنوان مقصدی امن، توسعه ‌یافته و دارای فرصت‌های گسترده شغلی و تحصیلی انتخاب کرده‌اند؛ کشوری که علاوه بر امنیت و رفاه، نظام آموزشی و بهداشتی پیشرفته‌ای دارد و همین امر آن را به یکی از محبوب‌ترین مقاصد مهاجرتی برای ایرانیان بدل ساخته است.

دلایل احتمالی تعطیلی سفارت استرالیا

تعطیلی هم‌زمان سفارتخانه‌ها نشان از رسیدن اختلافات سیاسی و دیپلماتیک به نقطه‌ بحرانی بی‌سابقه‌ای دارد. در شرایطی که روابط ایران با بسیاری از کشورهای غربی تحت فشار مسائل هسته‌ای، حقوق بشری و سیاست‌های منطقه‌ای قرار دارد، استرالیا نیز به نظر می‌رسد ترجیح داده است در چارچوب هم‌سویی با متحدان غربی خود، کانال‌های رسمی و حضوری روابط با تهران را محدود سازد.

از چندی پیش روابط دیپلماتیک میان ایران و استرالیا به ‌شدت متزلزل شده بود. بر اساس گزارش‌های رسمی، مقام‌های امنیتی استرالیا در ادعایی بسیار جدی اعلام کردند که سپاه پاسداران ایران از شبکه‌ای از واسطه‌ها برای هدایت و سازماندهی «حملات ضد یهودی» در سیدنی و ملبورن در سال ۲۰۲۴ استفاده کرده است. ایران این اتهام را رد کرده و آن را بی‌اساس دانسته و در عین حال تهدید متقابل کرده است.

در پی این ادعاها، دولت استرالیا سفیر ایران را اخراج کرد، سفارت خود را در تهران تعطیل نمود و دستور داد سپاه پاسداران به‌ عنوان یک نهاد تروریستی معرفی شود.

وضع کنونی

آنچه در حال وقوع است، فرسایش تدریجی مناسبات ایران و اروپا در حوزه‌های مختلف است. اگر این روند ادامه یابد، پیامدهای گسترده‌ای برای ایران خواهد داشت: از محدودتر شدن رفت ‌و آمد شهروندان،ورزشکاران، هنرمندان و بازرگانان گرفته تا دشوارتر شدن دسترسی به کانال‌های دیپلماتیک در بحران‌های احتمالی. در سوی مقابل، اروپا نیز با خطر از دست دادن آخرین پل‌های ارتباطی مستقیم با تهران مواجه است؛ وضعیتی که در صورت بروز یک بحران منطقه‌ای می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای طرفین داشته باشد.

به بیان دیگر، اروپا در حال ارسال یک سیگنال حامل هشدار است: ایران باید شرایطی برای کاهش نگرانی‌های امنیتی و سیاسی فراهم کند. این تصمیم‌ها نه صرفاً اقدامی مقطعی، بلکه بخشی از یک راهبرد بلند مدت است که می‌تواند آینده تعاملات ایران و غرب را به شکلی جدی بازتعریف کند.