به بهانه نمایشگاه پتروشیمی، سایه سیاه تحریم بر روی این صنعت

به گزارش اختصاصی صد آنلاین، این تحریم‌ها شامل قطع کلیه ارتباطات تجاری، ممنوعیت خرید و فروش، محدودیت‌های حمل و نقل و ممنوعیت مبادلات ارزی با شرکت‌های پتروشیمی ایرانی است. هدف اصلی این تحریم‌ها، تحت فشار قرار دادن اقتصاد ایران از طریق محدود کردن درآمدهای ارزی نفتی و غیرنفتی است که صنعت پتروشیمی سهم عمده‌ای در آن دارد.

سیر تاریخی تحریم‌ها

دوره‌بندی تحریم‌های صنعت پتروشیمی

تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران از سال 1358 و پس از اشغال سفارت آمریکا در تهران آغاز شد. در سال 1374، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، بیل کلینتون، دستور منع سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی در صنعت نفت و گاز ایران را صادر کرد. در همین سال، کنگره آمریکا قانونی تصویب کرد که بر اساس آن شرکت‌های خارجی که بیش از ۲۰ میلیون دلار در بخش انرژی ایران سرمایه‌گذاری کنند، تحریم می‌شوند. این قانون در سال 2006 به مدت 5 سال تمدید شد

پس از آن، وزارت خزانه‌داری آمریکا بر اساس قانون تحریم تجاری، 20 شرکت نفتی و پتروشیمی وابسته به دولت ایران را از تجارت با آمریکا محروم کرد. بخشی از این تحریم‌ها در سال 2016 و پس از اجرای برجام برداشته شد، اما در سال 2018 با خروج آمریکا از برجام، تحریم‌ها با شدت بیشتری بازگشتند و تاکنون ادامه دارند

ابعاد و مکانیسم‌های تحریم

تحریم‌های اقتصادی موثر بر صنعت پتروشیمی ایران در پنج محور اصلی اعمال می‌شوند:

1. تحریم صادرات محصولات پتروشیمی: محدودیت در فروش محصولات به بازارهای بین‌المللی

2. تحریم مالی و بانکی: ممنوعیت انجام تراکنش‌های مالی مرتبط با صادرات محصولات

3. تحریم کشتیرانی و بیمه حمل و نقل: ایجاد مشکل در انتقال محصولات به کشورهای مقصد

4. تحریم دانش فنی: جلوگیری از انتقال دانش و تجربیات فنی بین ایران و دیگر کشورها

5. تحریم تجهیزات، کاتالیست‌ها و سرمایه‌گذاری: ایجاد موانع در توسعه و احداث واحدهای پتروشیمی جدید

تاثیرات اقتصادی و مالی

تاثیر بر درآمدهای ارزی

صنعت پتروشیمی ایران نقش حیاتی در تامین درآمدهای ارزی کشور دارد و حدود نیمی از ارز مورد نیاز کشور را تامین می‌کند. بر اساس آمارهای ارائه شده:

• در سال 1397: ارزآوری حدود 10 میلیارد دلار

• در سال 1398: افزایش به 15 میلیارد دلار

• در سال 1399: کاهش به 10 میلیارد دلار به دلیل تشدید تحریم‌ها

• در سال 1400: بهبود به 14 میلیارد دلار

• در سال 1401: رشد به 18 میلیارد دلار

تاثیر بر صندوق بازنشستگی

صندوق بازنشستگی کشور در چندین شرکت پتروشیمی سهامدار عمده است و تقریباً نیمی از سرمایه این صندوق توسط شرکت‌های پتروشیمی تامین می‌شود. حدود 85 درصد سود خالص صندوق بازنشستگی از پتروشیمی‌های جم، فن‌آوران، خارک و شازند حاصل می‌شود که به دلیل تحریم‌ها با مشکل کمبود سرمایه مواجه شده‌اند. این موضوع بر توانایی صندوق در تامین نیازهای بازنشستگان تاثیر منفی گذاشته است

تاثیرات فناوری و توسعه صنعتی

تحریم‌ها باعث عقب‌ماندگی فناوری در صنعت پتروشیمی ایران شده‌اند. ایران به دلیل محدودیت در دسترسی به فناوری‌های روز جهان و عدم توانایی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، نتوانسته است به طور کامل از پتانسیل‌های خود در این صنعت استفاده کند. بسیاری از واحدهای پتروشیمی ایران فرسوده هستند و به نوسازی و بهینه‌سازی نیاز دارند

ایران با وجود دارا بودن منابع عظیم گازی به عنوان خوراک ارزان‌قیمت برای تولید محصولات پتروشیمی، نتوانسته است به اندازه کشورهای رقیب مانند عربستان سعودی که از فناوری پیشرفته شرکت‌های آمریکایی بهره‌مند است، در بازار جهانی حضور یابد. شرکت سابیک عربستان به عنوان بزرگترین شرکت پتروشیمی خاورمیانه، با استفاده از آخرین فناوری‌ها و حمایت دولت توانسته است سهم خود را در بازارهای منطقه‌ای و جهانی افزایش دهد

راهبردهای ایران برای خنثی‌سازی تحریم‌ها

ایران برای کاهش تاثیر تحریم‌ها بر صنعت پتروشیمی، راهبردهای متعددی را در پیش گرفته است:

1. ایجاد سازوکارهای مالی جایگزین

• راه‌اندازی سامانه نیما (سامانه نظام یکپارچه ارزی) در اردیبهشت 1397 برای سازماندهی بازار ارز در زمینه تجارت، واردات و صادرات

• الزام شرکت‌های پتروشیمی به بازگرداندن بخش عمده‌ای از ارز حاصل از صادرات به این سامانه

2. تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی

• تمرکز بر 15 کشور همسایه و همچنین کشورهای هند و چین که در مجموع 85 درصد صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند

• توسعه روابط تجاری با کشورهای شرق آسیا برای دور زدن تحریم‌ها

3. توسعه زنجیره ارزش و صنایع پایین‌دستی

• تلاش برای تکمیل زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی به جای خام‌فروشی

• توسعه صنایع پایین‌دستی برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و اشتغال‌زایی

4. خوداتکایی فناورانه

• تلاش برای توسعه فناوری داخلی و کاهش وابستگی به خارج

• استفاده از توان مهندسی داخلی برای طراحی و ساخت تجهیزات

چالش‌های داخلی و ساختاری

صنعت پتروشیمی ایران علاوه بر تحریم‌های خارجی، با چالش‌های داخلی متعددی نیز روبرو است:

1. مشکلات قیمت‌گذاری و اختلاف نرخ ارز

اختلاف نرخ ارز داخلی (حدود 35 درصد) منجر به قاچاق محصولات پلیمری به کشورهای همسایه شده است. سودجویان با استفاده از این اختلاف نرخ، محصولات پتروشیمی را با قیمت پایین‌تر به بازارهای همسایه عرضه می‌کنند که باعث کاهش درآمد ارزی کشور و عدم امکان رقابت شرکت‌های پتروشیمی می‌شود

2. مشکلات ساختاری در نظام توزیع

صادرات محصولات پتروشیمی توسط شرکت‌های غیرپتروشیمی که از بورس کالا خریداری می‌کنند، باعث ایجاد اختلال در بازار داخلی شده است. این شرکت‌ها با استفاده از رانت تفاوت نرخ ارز، محصولات را با قیمت پایین‌تر صادر می‌کنند و به این ترتیب به تولید داخلی آسیب می‌زنند

3. کمبود سرمایه‌گذاری

طبق برنامه هفتم توسعه، بخش پتروشیمی به 24 میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد تا ظرفیت تولید اسمی را به ۵/۱۳۱ میلیون تن برساند. اما کمبود منابع داخلی و خارجی این کار را دشوار کرده است

جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده

صنعت پتروشیمی ایران علیرغم تحریم‌های شدید بین‌المللی، نشان داده است که ظرفیت مقاومت و adaptability قابل توجهی دارد. این صنعت در چهار دهه گذشته با وجود تحریم‌ها، رشد قابل توجهی را تجربه کرده است به طوری که تعداد مجتمع‌های پتروشیمی از ۶ واحد در سال ۱۳۵۷ به ۵۵ واحد در سال ۱۳۹۷ رسیده و میزان تولید از ۱/۶ میلیون تن به ۵۳/۶ میلیون تن افزایش یافته است

با این حال، چشم‌انداز آینده این صنعت به عوامل متعددی بستگی دارد:

• نتیجه مذاکرات برجام و احتمال لغو یا کاهش تحریم‌ها

• توانایی ایران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری

• موفقیت در توسعه بازارهای صادراتی جدید

• رفع چالش‌های داخلی و بهبود فضای کسب و کار

در صورت تداوم تحریم‌ها، ایران باید بر افزایش مقاومت داخلی، توسعه فناوری بومی و تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی تمرکز کند. همچنین، بهبود نظام توزیع داخلی و مبارزه با قاچاق محصولات پتروشیمی می‌تواند به افزایش درآمدهای ارزی این صنعت کمک کند.

صنعت پتروشیمی ایران با برخورداری از منابع غنی نفت و گاز و دسترسی به آب‌های بین‌المللی، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از قطب‌های اصلی پتروشیمی در منطقه را دارد. تحقق این هدف مستلزم مدیریت کارآمد، سرمایه‌گذاری هدفمند و فناوری پیشرفته است که در شرایط تحریمی دستیابی به آن با چالش‌های قابل توجهی روبرو است.