چالش‌های هیبریدی در جغرافیای قدرت صنعت پتروشیمی ایران/ ظهور بازیگران و منافع متقاطع

به گزارش خبرنگار حوزه انرژی  صد آنلاین  ، با توجه به تحولات سریع فناوری، چالش‌های زیستمحیطی و تغییرات ژئوپلیتیکی، این صنعت در آستانه تحولی بزرگ قرار دارد. در این تحلیل جامع، به بررسی جایگاه اقتصادی صنعت پتروشیمی در آینده می‌پردازیم و جنبه‌های مختلف آن را با استناد به آخرین پیش‌بینی‌ها و روندهای جهانی بررسی می‌کنیم.

صنعت پتروشیمی به دلیل ارتباط مستقیم با بخش‌های متعدد اقتصادی و نقش کلیدی در زنجیره تأمین محصولات اساسی، همواره به عنوان یک صنعت مادر شناخته می‌شود. این صنعت با تبدیل منابع هیدروکربوری به محصولات با ارزش افزوده بالا، سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی کشور‌های دارنده منابع نفت و گاز ایفا می‌کند. بر اساس پیش‌بینی‌ها، تقاضا برای محصولات پتروشیمی تا سال ۲۰۳۵ به طور متوسط سالانه ۳ درصد رشد خواهد کرد که نشان‌دهنده تداوم اهمیت این صنعت در اقتصاد جهانی است

چشم‌انداز کلان صنعت پتروشیمی در اقتصاد جهانی

۱.  رشد تقاضا و تغییر جغرافیای مصرف

تقاضا برای محصولات پتروشیمی به طور قابل توجهی در حال انتقال به کشور‌های آسیایی به ویژه چین، هند، اندونزی و ویتنام است. این کشور‌ها به دلیل توسعه زیرساخت‌های صنعتی، خودروسازی و الکترونیک، نیاز فزاینده‌ای به پلیمرها، کود‌های شیمیایی و مواد پیشرفته دارند ۱.

در مقابل، کشور‌های اروپایی و آمریکای شمالی با رشد کندتری در مصرف مواجه خواهند بود که عمدتاً ناشی از سیاست‌های زیستمحیطی سختگیرانه و روند کاهش جمعیت است

۲.  جغرافیای جدید قدرت در صنعت پتروشیمی

کشور‌های دارای دسترسی به گاز ارزان نظیر ایران، قطر، ایالات متحده و روسیه، مزیت رقابتی قابل توجهی خواهند داشت. این کشور‌ها می‌توانند با هزینه تولید پایین‌تر، سهم بیشتری از بازار جهانی را به خود اختصاص دهند

ایالات متحده به لطف انقلاب گاز شیل، حدود ۴۰ درصد از ظرفیت تولید جهانی پتروشیمی مبتنی بر اتان را در اختیار دارد و انتظار می‌رود سهم بازار اتیلن خود را به ۲۲ درصد تا سال ۲۰۲۵ افزایش د

۳.  تأثیر تحولات دیجیتال و فناوری

دیجیتالی‌سازی به یکی از مؤلفه‌های کلیدی در افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها در صنعت پتروشیمی تبدیل شده است. فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیاء صنعتی (IIoT)، هوش مصنوعی و مدیریت داده‌های کلان، به بهینه‌سازی تولید و کاهش مصرف انرژی کمک می‌کنند

پیش‌بینی می‌شود که استفاده از این فناوری‌ها تا سال ۲۰۳۵ منجر به کاهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی مصرف انرژی در تأسیسات پتروشیمی شود

۴.  تمرکز بر توسعه پایدار و اقتصاد چرخشی

فشار‌های فزاینده جهانی برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، صنعت پتروشیمی را مجبور به حرکت به سمت فرآیند‌های سبزتر کرده است. این شامل استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، هیدروژن سبز و بازیافت شیمیایی پلاستیک‌ها می‌شود.

مفهوم اقتصاد چرخشی به سرعت در حال جایگزینی مدل‌های سنتی تولید و مصرف است که منجر به ایجاد محصولات زیست‌تجزیه‌پذیر و کاهش پسماند می‌شود

جدول: پیش‌بینی رشد تقاضای محصولات پتروشیمی تا سال ۲۰۳۵

منطقه جغرافیایی نرخ رشد سالانه محصولات کلیدی

آسیا-اقیانوسیه ۴-۵٪ پلیمرها، کود‌های شیمیایی، مواد پیشرفته

خاورمیانه ۳-۴٪ متانول، اتیلن، پروپیلن

آمریکای شمالی ۱-۲٪ پلاستیک‌های مهندسی، مواد شیمیایی تخصصی

اروپا ۰.۵-۱.۵٪ محصولات با ارزش افزوده بالا، زیست‌مواد

آفریقا ۴-۶٪ کود‌های شیمیایی، پلیمر‌های پایه

🇮🇷 جایگاه ایران در آینده صنعت پتروشیمی جهانی

ظرفیت‌های موجود و برنامه‌های توسعه

ایران با دارا بودن یکی از بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی جهان، موقعیت بی‌نظیری برای توسعه صنعت پتروشیمی دارد. پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید ایران تا سال ۲۰۲۵ به ۹۰ میلیون تن برسد که نشان‌دهنده توانایی قابل توجه این صنعت در تأمین تقاضای داخلی و خارجی است. ایران در حال حاضر به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ متانول جهان شناخته می‌شود و بیش از ۱۶ درصد از تولید جهانی این محصول را در اختیار دارد

چالش‌های پیش‌رو

تحریم‌ها و محدودیت‌ها: تحریم‌ها به ویژه در زمینه دسترسی به فناوری‌ها و کاتالیزور‌های پیشرفته، چالش اصلی صنعت پتروشیمی ایران محسوب می‌شوند. این محدودیت‌ها می‌توانند مانعی جدی در افزایش بهره‌وری و تولید محصولات با کیفیت‌تر ایجاد کنند.

مشکلات مالی و نقل و انتقالات: محدودیت‌های مالی و مشکلات در انتقالات بین‌المللی، هزینه‌های عملیات را افزایش داده و روند تجارت بین‌المللی را کند می‌کند

فرسودگی تجهیزات و نیاز به نوسازی: بخش‌هایی از صنعت پتروشیمی ایران با فرسودگی و ضعف ساختاری رو‌به‌رو هستند که نیازمند توجه جدی و سرمایه‌گذاری در نوسازی است

فرصت‌های پیش‌رو

توسعه محصولات با ارزش افزوده بالا: تمرکز بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پلیمر‌های خاص و مواد شیمیایی پیشرفته، می‌تواند رقابت‌پذیری ایران در بازار‌های جهانی را افزایش دهد

توجه به بازار‌های جدید: بازار‌های آفریقا و آسیای میانه با رشد سریع اقتصادی، فرصت‌های جدیدی برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران فراهم می‌کنند ۲.

بازگشت به توافق هسته‌ای: در صورت بازگشت به توافق هسته‌ای و کاهش تحریم‌ها، فرصت‌های بزرگی برای توسعه صادرات به ویژه به بازار‌های غربی فراهم خواهد شد

 تحولات ساختاری و روند‌های آینده صنعت

۱.  ادغام و تملیک‌ها (M&A)

در پاسخ به فشار‌های رقابتی و حاشیه سود پایین، شرکت‌های پیشرو در صنعت پتروشیمی به سمت ادغام و تملیک حرکت می‌کنند تا از طریق صرفه‌جویی‌های مقیاس، دسترسی به فناوری و بازار‌های جدید، موقعیت خود را تقویت کنند

در سال ۲۰۲۴ بیش از ۳۰۰ معامله ادغام و تملیک در صنعت پتروشیمی announced شده است که نشان‌دهنده شتاب گرفتن این روند است

۲.  تغییر الگو‌های تجاری و زنجیره تأمین

ظهور بازار‌های نوظهور و تغییرات ژئوپلیتیکی، زنجیره تأمین صنعت پتروشیمی را متحول کرده است. بسیاری از کشور‌ها به سمت داخلی‌سازی زنجیره تأمین و کاهش وابستگی به منابع خارجی حرکت کرده‌اند

انتقال ظرفیت‌های تولید از چین به کشور‌هایی مانند مکزیک، ترکیه، ویتنام و هند، منجر به ایجاد شبکه‌های جهانی پیچیده‌تر و به هم پیوسته‌تری شده است

۳.  نوآوری در محصولات و بازار‌های نوظهور

بازار‌های جدیدی در حال شکل‌گیری هستند که نیاز به محصولات پیشرفته پتروشیمی دارند. حوزه‌هایی مانند قطعات خودرو‌های الکتریکی، بسته‌بندی‌های هوشمند، پلیمر‌های مقاوم در برابر حرارت و مواد اولیه برای صنایع دارویی پیشرفته، از جمله زمینه‌های رشد آینده صنعت هستند

سناریو‌های ممکن برای آینده صنعت پتروشیمی

بر اساس تحلیل‌های انجام شده، سه سناریوی محتمل برای آینده صنعت پتروشیمی تا سال ۲۰۳۵ قابل تصور است:

سلطه بازیگران دارای مزیت feedstock و بازار: در این سناریو، بازیگران آمریکایی و خاورمیانه‌ای با استفاده از مزیت دسترسی به خوراک ارزان، بر صادرات جهانی مسلط می‌شوند، while champions local در چین و هند با تکیه بر تقاضای داخلی رشد می‌کنند.

سلطه شرکت‌های ملی نفت (NOCs): شرکت‌های ملی نفت از طریق ادغام عمودی و سرمایه‌گذاری در فناوری، صنعت پتروشیمی را تحت سلطه خود درمی‌آورند و بسیاری از شرکت‌های سنتی پتروشیمی از بازار خارج می‌شوند

ظهور قهرمانان منطقه‌ای در سایه حمایت‌گرایی: در این سناریو، موانع تجاری و مقررات زیستمحیطی منجر به کاهش تجارت جهانی و افزایش تولید داخلی می‌شود که در نهایت به ظهور دو یا سه بازیگر مسلط در هر منطقه منجر خواهد شد

 راهبرد‌های موفقیت در آینده صنعت پتروشیمی

برای موفقیت در آینده صنعت پتروشیمی، شرکت‌ها و کشور‌ها باید راهبرد‌های زیر را در پیش گیرند:

سرمایه‌گذاری در فناوری و نوآوری: توسعه فناوری‌های پیشرفته از جمله دیجیتالی‌سازی، زیست‌مواد و فرآیند‌های کمکربن

تنوع‌بخشی به بازار‌ها و محصولات: کاهش وابستگی به بازار‌های سنتی و توسعه محصولات با ارزش افزوده بالا برای بازار‌های نوظهور

همکاری‌های راهبردی و ادغام‌های عمودی: ایجاد شراکت‌های راهبردی برای دسترسی به فناوری، بازار‌ها

توجه به توسعه پایدار و اقتصاد چرخشی: سرمایه‌گذاری در فرآیند‌های سبزتر و محصولات سازگار با محیط زیست برای پاسخگویی به فشار‌های فزاینده

تقویت resilience در برابر شوک‌های خارجی: ایجاد زنجیره تأمین انعطاف‌پذیر و کاهش وابستگی به منابع خارجی

نتیجه‌گیری

صنعت پتروشیمی در آینده اقتصادی جهان نقش کلیدی ایفا خواهد کرد، اما این نقش در حال تحول اساسی است. اگرچه تقاضا برای محصولات پتروشیمی به ویژه در اقتصاد‌های نوظهور آسیایی ادامه خواهد یافت، اما ماهیت رقابت در این صنعت تغییر خواهد کرد. مزیت رقابتی آینده نه تنها بر پایه قیمت خوراک، بلکه بر اساس بهره‌وری، انعطاف‌پذیری، و میزان انطباق با خواسته‌های زیستمحیطی و فناورانه بازار تعیین خواهد شد

برای ایران، این صنعت با وجود چالش‌های جدی به ویژه در زمینه تحریم‌ها و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، همچنان potential قابل توجهی برای رشد و توسعه دارد. با بهره‌گیری از مزیت دسترسی به feedstock ارزان، تمرکز بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، و تنوع‌بخشی به بازار‌های صادراتی، ایران می‌تواند جایگاه خود را به عنوان یکی از قطب‌های مهم پتروشیمی در منطقه تثبیت کند

آینده صنعت پتروشیمی ترکیبی از فرصت‌های طلایی و چالش‌های ساختاری خواهد بود. شرکت‌ها و کشور‌هایی موفق خواهند بود که با نگاهی دوراندیشانه و منعطف، مسیر توسعه پایدار، دیجیتال و کمکربن را در پیش گیرد.