باید از تغییر کاربری اراضی و دست بردن در طبیعت جلوگیری شود

تیتر کوتاه – نسیم شیرازی: ریزگردها سریع تر از آنچه که انتظارش را داشتیم در دل بسیاری از استان های کشور جا خوش کرده اند، تصویری که در نگاه اول حداقل برای مناطق شمال و شمال شرقی کشور شاید تداعی مِهی که گه گاهی روی هوای شهرشان را در بر می گرفت بود ولی حالا خیلی زود فرق مه و غبار را تشخیص می دهند و از دیدن این حجم از ذرات نفس شان تنگ می شود. گرد و غباری که بزرگ ترین منشا آن برای استان های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی، صحرای «قره قوم» ترکمنستان است و گویا خیلی خیری از این مرزی که می توانست روزی را بر سفره های مردم جاری کند نمی رسد ولی آلودگی گرد و غبارشان چرا! البته که در این جبر، خودمان هم بی تقصیر نیستیم؛ از بین رفتن پوشش گیاهی موضوعی نیست که همه اش را بر گردن کشور همسایه و یا حتی تغییر اجتناب ناپذیر اقلیمی بدانیم. ما هم مقصریم و همین حالا باید فکری برای آب، هوا، خاک و زمین مردم این سرزمین کرد، همان طورکه «نادیا کمالی» دکترای منابع طبیعی می گوید «چه چیزی مهم تر از سلامتی مردم و نیروی انسانی یک کشور؟» برای بررسی بیشتر این پدیده فراگیر در ایران، با «نادیا کمالی» عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور گفت و گو گرفتیم تا نظر کارشناسی و علمی وی که خود زاده بجنورد و خراسان شمالی است را درباره این پدیده که نفس استان ها از جمله خراسان شمالی را تنگ کرده است، بدانیم.

«نادیا کمالی» با اشاره به وجود دو منبع ریزگرد در کشور گفت: یکی از منابع، ریزگردهای داخلی هستند و دیگری منبع ریزگردهای خارجی که در مورد شمال و شمال شرقی کشور می توان گفت که منبع ریزگردهای این استان فقط داخلی نیستند و بیشتر ریزگردهایی هستند که از سمت صحرای قره قوم ترکمنستان می آیند. این صحرا تقریبا ۷۰ درصد مساحت ترکمنستان را به خودش اختصاص می دهد و به دلیل داشتن بافت سبک، پوشش متراکمی ندارد و از گذشته های دور هم این گرد و غبار و ریزگرد ها از آن صحرا به سمت ایران می آمدند و وجود داشتند ولی در حال حاضر به دلیل تغییر شرایط اقلیمی و همینطور پدیده خشکسالی که مراتع هم با آن مواجه هستند ورود این گرد و غبارها بیشتر شده است.

گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی زیر ریزگردهای صحرای قره قوم

وی افزود: عوامل مختلفی برای این موضوع از جمله خشکسالی، کم شدن پوشش گیاهی و زیاد شدن بادها وجود دارد که جهت وزش بادها به صورتی است که شمال و شمال شرق کشور را به طور کامل تحت تاثیر خودش قرار می دهد، یعنی شدت و جهت باد این گرد و غبار و ریزگردها را از صحرای قره قوم به قسمت های شمالی خراسان منتقل می کند که در این مسیر استان گلستان بیشتر از خراسان شمالی و خراسان شمالی بیش از خراسان رضوی درگیر این نوع آلودگی می شوند.

«کمالی» با اشاره به دشوار بودن مدیریت مقابله با این ریزگردها بیان کرد: واقعیت این است که وقتی منشا این ریزگردها خارج از مرزهای کشور است مدیریت و انجام کار بسیار دشوار و موضوع فرا مرزی می شود، شاید کاری که در این حوزه در داخل کشور انجام دهیم این باشد که در مسیر آمدن و ورود این گرد و غبار به کشور مقدار پوشش گیاهی را تقویت و از بادشکن های زنده و غیر زنده استفاده کنیم، ولی این که بخواهیم در یک کشور دیگر کاری انجام دهیم بستگی به ارتباط ما به کشورهای همسایه دارد و آیا ما حاضریم این هزینه را انجام بدهیم در حالی که خود آن کشورها حاضر نیستند و آیا آن ها با توجه به جهت باد که این ریزگردها خیلی کشور خودشان را درگیر نمی کند حاضر هستند ما به آن جا رفته و جلوی ریزگردها را بگیریم! این ها سوالاتی است که پاسخ دادن به آن خیلی هم راحت نیست.

۸۴ میلیون هکتار، سطح مراتع مان در کشور

وی که دارای دکترای منابع طبیعی است، در خصوص رسیدن به یک اکوسیستم پایدار تصریح کرد: پوشش گیاهی یک عنصر بسیار مهم و حیاتی در رسیدن به یک اکوسیستم پایدار هست، بخش مهم و جدی هر اکوسیستم طبیعی، پوشش گیاهی است، اکوسیستم های مرتعی هم به همین صورت است، از بحث قره قوم که فاصله بگیریم باید گفت که حدود ۸۴ میلیون هکتار، سطح مراتع مان در کشور هست که این مراتع تامین کننده هوای پاک، آب، تنوع زیستی و برقرار کننده امنیت غذایی مان هستند و از هر زاویه ای که نگاه کنیم اهمیت فوق العاده ای دارند. در مبحث ریزگردها و گرد و غبار هم مراتع نقش بسیار مهمی دارند، از لحظه اولی که بارندگی اتفاق می افتد اگر پوشش گیاهی در سطح خاک باشد، از فرسایش جلوگیری می کند تا نفوذی که آب در خاک دارد و به واسطه این گیاه و برخوردی که دارد باعث می شود که آب آهسته وارد خاک شده و برای غنی شدن سفره های آب زیر زمینی مان هم موثر باشد اما نکته خیلی مهم تاثیری است که تغییر اقلیم روی پوشش گیاهی ما می گذارد.

غم انگیز است، گونه های گیاهی در حال نابودی

«کمالی» ادامه داد: از سال ۱۳۹۶ طرحی در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در تمام اکوسیستم های کشورمان از جمله اکوسیستم مرتعی آغاز و در این سایت ها تاثیر تغییر اقلیم بر پوشش گیاهی بررسی شد که نکته قابل توجه و غم انگیز این است که به دلیل تغییر شرایط اقلیمی، بسیاری از گونه های گیاهی مان در حال از دست رفتن است و از دست دادن گونه های گیاهی آغاز بیابان زایی است. اگر زمانی عامل اصلی فشار بر مراتع و از بین رفتن مراتع مان را چرای شدید دام می دانستیم الان دیگر چرای شدید دام مشکل اصلی نیست بلکه تغییر اقلیم که به شدت گونه های گیاهی مان را تحت تاثیر قرار می دهد مشکل اصلی ما است.

به ازای هر افزایش دمایی که اتفاق می افتد بخش زیادی از تنوع گونه های گیاهی و جانوری در  سطح کره زمین در حال از بین رفتن است و متاسفانه تمام کشور ما از جمله خراسان شمالی شامل آن می شود

وی که عضو هیئت مدیره انجمن مرتعداری کشور نیز هست، یادآور شد: در طرحی که گفتم ما نقش مدیریت را از اقلیم و آب و هوا جدا کردیم و با سایت های قرقی که داشتیم به طور جداگانه تاثیر اقلیم و مدیریت طی سال را بررسی کردیم و همان طور که گفتم نقش تغییر اقلیم به ویژه در مناطق شمال و شمال شرقی کشور ما که اقلیم استپ و نیمه استپ دارد و دو سوم کشورمان شرایط خشکی را تجربه می کند، بسیار مهم است. به ازای هر افزایش دمایی که اتفاق می افتد بخش زیادی از تنوع گونه های گیاهی و جانوری در  سطح کره زمین در حال از بین رفتن است و متاسفانه تمام کشور ما از جمله خراسان شمالی شامل آن می شود.

آن جا که مدیریت داشتیم وضعیت بهتر بود

وی که عضو هیئت مدیره اتحادیه گیاهان دارویی کشور نیز هست، اظهار کرد: طرحی در شمال شرق کشور یعنی خراسان شمالی انجام دادیم تا ببینیم در آینده چه وضعیتی در گونه های اصلی پوشش گیاهی خواهیم داشت که تاثیر تغییر اقلیم بررسی شد و البته که در کنار این موضوع نمی توانیم از نقش مدیریتی غافل شویم. آن جایی که مدیریت خوبی داشتیم وضعیت پوشش گیاهی ما مناسب تر و بهتر بود.

دکتر کمالی بیان کرد: اکوسیستم هایی که خاک در آن ها به دلیل بهره برداری های نادرست و فشارهای انسانی به شدت آسیب دیده و از سویی تغییر اقلیمی که اتفاق می افتد و تغییر نوع بارش همه تاثیرگذار است، نکته قابل توجه این است که در مطالعه انجام شده مشخص شد افزایش دما طی ۱۰۰ سال گذشته در کشور ما موضوعی غیرقابل انکار است و تمام مدل ها این تغییر را نشان می دهد اما در مورد بارندگی به یک روند مشخص و ثابت نرسیدیم. اتفاقی که در نوع بارندگی افتاده تغییر نوع بارش بوده و خیلی جاها به ویژه در خراسان شمالی و مناطقی که نیمه استپ سرد بودند اگر در گذشته برف داشتند مقدار این بارش شاید با تبدیل به شکل باران تغییر چندانی نداشته اما همین تغییر نوع بارندگی از برف به باران روی پوشش گیاهی تاثیر بسیاری گذاشته است.

فکر اساسی می طلبد

متخصص تحلیل داده های منابع طبیعی تاکید کرد که نگاه به آلودگی هایی که از طریق ریزگرد و گرد و غبار ایجاد می شود نباید صرف این که گرد و غبار است باشد و افزود: آلودگی ناشی از ریزگردها کاملا سلامتی مردم را دچار مشکل می کند؛ اگر قبلا یک سری استان های شاخص مانند سمنان، کرمان، سیستان یا خوزستان را درگیر با ریزگردها داشتیم الان تمام کشور ما درگیر است و نمی توانیم بگوییم این جا وضعیت خوبی داریم، متاسفانه حتی این پدیده را در استان های شمالی خودمان هم که قبلا شاهد آن نبودیم می بینیم، این یک آلودگی است که به شدت برای مردم ضرر دارد و آسیب رسان است و برای خود منابع طبیعی هم تخریبات بسیاری را ایجاد می کند. مطالعات مختلفی هم نشان می دهد که وقتی این ذرات روی گیاهان می نشیند روی تنفس و زنده ماندن گیاهان هم تاثیر دارد، باید برای این مساله در کشور فکر اساسی انجام شود.

وی با اشاره به وضعیت استان خراسان شمالی و شمال شرق کشور اضافه کرد: یکی از نکاتی که طبیعت را بسیار تهدید می کند تغییر کاربری ها است، تغییر کاربری های اراضی مراتع و اراضی کشاورزی و حالا جنگل به آن مفهوم شاید در بخش های محدودی در خراسان شمالی وجود داشته باشد که جنگل های ایرانی و تورانی یعنی همان جنگل های اُرس هستند که آن ها هم در معرض خطر تغییر کاربری قرار دارند ولی بیشتر از همه مراتع ما که تبدیل به زمین های کشاورزی می شوند است. در بیشتر این مناطق با شیب های نامناسب فقط برای گرفتن مالکیت زمین یا سود کوتاه مدت شخم در جهت شیب اتفاق می افتاد که نتیجه اش فرسایش خیلی شدید خاک است و زمین خیلی زود کارایی خود را از دست می دهد، اصلا کاشت محصول هم با این شرایط سود چندانی ندارد. یک سال هزینه می کنند، محصول دیم را آن جا می کارند و سال بعد به دلیل نبود آب، بارندگی و اتفاق هایی که افتاده دیگر آن محصول و آن زمین کارایی ندارد چرا که پوشش آن از بین رفته و حالا به راحتی در معرض فرسایش قرار گرفته است که خودش تبدیل به یک منبع گرد و غبار محلی می شود .

کارت قرمز به هر گونه تغییر کاربری؛ روش های گذشته بی فایده است

«نادیا کمالی» درباره این که آیا وزارت خانه به این امور اشراف کافی دارد یا خیر، ادامه داد: بحث تغییرات اقلیم، افزایش ریزگردها و گرد و غبارها یکی از مباحث اصلی وزارت خانه است و خیلی روی آن صحبت و فکر می کنند. مساله این است که روش هایی که در گذشته برای احیای اراضی داشتیم الان در بسیاری از مراتع باید حفظ و نگهداری شود یعنی باید از هر گونه تغییر کاربری و هر گونه دست بردن در طبیعت جلوگیری کنیم.

راهکار وی برای حل این بخش بهره بردن از فناوری های نوین است: در مرحله اول باید شرایط حال حاضر کشور حفظ شود و اگر بخواهیم این مناطق را با پوشش گیاهی تثبیت کنیم، روش هایی که در گذشته به کار می بردیم دیگر فایده ای ندارد و باید از فناوری های نوینی که کشورهای دیگر برای مبارزه با بیابان زایی استفاده می کنند بهره بگیریم و این کار را انجام دهیم.

استانداری پای کار بیاید، اولویت جان مردم است

وی در خصوص کمک استانداری ها به مبارزه با بیابان زایی هم تاکید کرد: استانداری ها از جمله استانداری خراسان شمالی برای مقابله با آلودگی ریزگردها می توانند با تخصیص بودجه های مناسب برای احیای اراضی به ویژه در کانون های بحران به این موضوع کمک کنند چرا که هزینه ای که آسیب جسمی به مردم با این ریزگردها وارد می شود زیاد است و معتقدم سلامت نیروی انسانی اولویت اول و هر هزینه ای که برای حفظ طبیعت و جلوگیری از ریزگردها شود مقرون به صرفه است چرا که بحث زندگی و جان انسان ها در میان است.

بودجه مناسب، قدم اول مسئولان

وی که متخصص در کارهای مطالعاتی و تحقیقانی نیز به شمار می آید خاطر نشان کرد: به عنوان فردی که هم عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور که تنها بخش تحقیقتانی کشور است، هستم و تحقیقات مربوط به مسائل منابع طبیعی کشور را ساپورت می کنم و هم به عنوان عضو هیئت مدیره انجمن مرتعداری و عضو هیئت مدیره اتحادیه گیاهان دارویی کشور، فکر می کنم رفع مشکل ریزگردها همت ملی می خواهد که اولین گام را حتما باید خود مسئولان با اختصاص بودجه های مناسب برای رفع این مشکل بردارند و در کنار آن همکاری با جامعه محلی و سازمان هایی مانند منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و ادارات کل منابع طبیعی استان ها است، این گونه کنار هم می توانند در رفع این مشکل کمک کنند چرا که هیچ کدام از این ها به تنهایی نمی توانند مشکل را حل کنند. در مورد مسائل برون مرزی که داستان، ضوابط و قوانین خودش را دارد و این اتفاق شاید به راحتی نیفتد ولی در داخل کشور می توانند با تدابیر در کانون های بحران، یک مقدار این آسیب را کم کنند.