چرا گفت‌وگوهای صلح سوریه و اسرائیل در نیویورک بی‌نتیجه ماند؟

محمود علوش تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در الجزیره نت

به گزارش «شایانیوز» و به نقل از فرارو، الجزیره نت نوشت: انتظار عمومی بر آن بود که سوریه و اسرائیل با میانجی‌گری ایالات متحده، در حاشیهٔ نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد به توافقی امنیتی تاریخی دست یابند. انتشار بیانیهٔ سه‌جانبهٔ سوری، اردنی و آمریکایی دربارهٔ «نقشهٔ راهی برای حل بحران سویداء» اندکی پیش از آغاز نشست‌های نیویورک، این گمانه‌زنی را به‌طور جدی تقویت کرده بود؛ چراکه بسیاری از ناظران بر این باور بودند که این نقشهٔ راه، یکی از اصلی‌ترین موانع در مسیر گفت‌وگوهای امنیتی دمشق و تل‌آویو را برطرف می‌کند. بااین‌حال، برخلاف امیدهای اولیه و گمانه‌زنی‌های دیپلماتیک، توافق مورد انتظار در نیویورک نهایی نشد.

جبل‌الشیخ؛ گره اصلی در مسیر توافق دمشق و تل‌آویو

خبرگزاری رویترز گزارش داد که مذاکرات سوریه و اسرائیل در واپسین لحظات به بن‌بست رسید؛ بن‌بستی که ظاهراً پس از آن رخ داد که اسرائیل بار دیگر خواستار ایجاد «دالانی انسانی» به‌سوی استان سویداء شد؛  درخواستی که دمشق آن را اقدامی در جهت نقض حاکمیت خود تعبیر کرد. بااین‌حال، تام باراک، فرستادهٔ ویژهٔ ایالات متحده، در گفت‌وگویی با شبکهٔ الجزیره، وقوع شکست در دقایق پایانی را رد کرد و تأکید نمود که گفت‌وگوها «در مسیر درست» ادامه دارد.

صرف‌نظر از روایت‌های متناقض، آنچه روشن است این‌که موانع اصلی همچنان پابرجا هستند. هرچند دمشق به‌صورت مبدئی با یکی از خواسته‌های تل‌آویو یعنی خلع سلاح مناطق جنوبی پایتخت  موافقت کرده، اما سرنوشت سرزمین‌هایی که اسرائیل پس از فروپاشی نظام اسد در سال‌های جنگ تصرف کرده، همچنان در ابهام کامل باقی مانده است؛ از جمله ارتفاعات راهبردی جبل‌الشیخ که از نظر نظامی و امنیتی، جایگاهی کلیدی در معادلات مرزی و توازن قدرت میان دو کشور دارد.

وزیر دفاع اسرائیل بار دیگر بر لزوم ادامهٔ حضور نیروهای ارتش این کشور در ارتفاعات راهبردی جبل‌الشیخ تأکید کرده است؛ موضعی که نشان می‌دهد تل‌آویو قصد ندارد به‌سادگی از این منطقهٔ حساس نظامی عقب‌نشینی کند. بااین‌حال، در همان حال، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در سخنرانی خود در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد از امکان دستیابی به توافقی امنیتی با سوریه سخن گفت؛ توافقی که به گفتهٔ او می‌تواند هم‌زمان «به حاکمیت دمشق احترام بگذارد، امنیت اسرائیل را تضمین کند و حمایت از جامعهٔ دروزی جنوب سوریه را استمرار بخشد».

از یک‌سو، سخنان نتانیاهو دربارهٔ احترام به حاکمیت سوریه با مطالبات اسرائیل برای حفظ حضور نظامی در جبل‌الشیخ و نیز ایجاد «منطقهٔ پرواز ممنوع» بر فراز بخش‌هایی از جنوب سوریه  به‌ویژه در استان سویداء در تناقض آشکار است. از سوی دیگر، طرح اسرائیل برای ایجاد «دالانی انسانی» به‌سوی سویداء و ادعای حمایت از اقلیت دروزی، در عمل به تضعیف اصل حاکمیت ملی سوریه می‌انجامد و زمینهٔ نوعی مداخلهٔ بلندمدت اسرائیل در روابط داخلی میان دروزیان و دولت دمشق را فراهم می‌کند.

«دالان انسانی» یا طرح نفوذ اسرائیل در جنوب سوریه؟

علاوه بر این، این تصور که موافقت ایالات متحده با «نقشهٔ راه سویداء» به معنای پذیرش کامل آن از سوی اسرائیل نیز هست، برداشتی نادرست و ساده‌انگارانه است. به‌نظر می‌رسد طرح «دالان انسانی» که تل‌آویو بر آن پافشاری می‌کند، در واقع با هدفی فراتر از ملاحظات انسانی یعنی تضمین تداوم نفوذ اسرائیل در استان سویداء و هموار کردن زمینه برای ایجاد نوعی ساختار خودگردانی دروزیان در آینده‌ای نه‌چندان دور مطرح شده است.

موضع قاطع دمشق در ردّ این درخواست، صرفاً ناشی از دفاع از اصل حاکمیت ملی سوریه یا بیم از شکل‌گیری نظامی سیاسی و اداری جداگانه در سویداء تحت حمایت اسرائیل نیست؛ بلکه این مخالفت ریشه در نگرانی عمیق‌تری دارد. از نگاه دولت سوریه، پذیرش چنین طرحی می‌تواند دروازه‌ای برای بروز و گسترش موجودیت‌های فرقه‌ای و قومی در خاک سوریه بگشاید ؛ روندی که در نهایت وحدت سیاسی و تمامیت سرزمینی کشور را به‌شدت تهدید خواهد کرد.

پذیرش الگویی که اسرائیل در پی تحمیل آن بر دمشق است، می‌تواند پیامدهایی فراتر از استان سویداء داشته باشد. در کوتاه‌مدت، چنین مدلی احتمالاً به تقویت موقعیت «نیروهای دموکراتیک سوریه» در شمال‌شرق کشور خواهد انجامید؛ نیروهایی که در تلاش‌اند شکل خاصی از خودگردانی با محوریت کردها را تثبیت کنند. اما در بلندمدت، این الگو ممکن است مطالبات مشابهی را در سایر مناطق سوریه نیز برانگیزد؛  به‌ویژه در ساحل غربی کشور، جایی که احتمال طرح ایدهٔ ایجاد حکومتی خودمختار برای علویان می‌تواند دوباره به موضوعی حساس و مناقشه‌برانگیز بدل شود.

علاوه بر این، چنین طرح‌هایی فاقد پایگاه مردمی گسترده در داخل سوریه هستند، چراکه اکثریت جامعهٔ سوریه همچنان بر حفظ وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور پافشاری می‌کند. از این‌رو، پذیرش هرگونه الگوی خودگردانی تحت حمایت خارجی، نه‌تنها مشروعیت داخلی دولت احمد الشرع را به‌شدت تضعیف خواهد کرد، بلکه می‌تواند بحران اعتماد ملی را نیز تشدید کند. در عین حال، این روند به‌روشنی با منافع و نگرانی‌های ترکیه در تضاد است؛ کشوری که سال‌هاست با هرگونه طرحی برای ایجاد منطقه‌ای خودگردان با محوریت کردها در شمال سوریه مخالفت کرده و آن را تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی خود می‌داند.

در حالی که جاه‌طلبی‌های اسرائیل در جنوب سوریه به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان تهدیدی مستقیم علیه یکپارچگی و تمامیت سرزمینی این کشور تلقی می‌شود، تحولات اخیر همچنین پرده از شکاف ژرف میان دیدگاه‌های اسرائیل و ترکیه در خصوص آیندهٔ سوریه به‌عنوان کشوری متحد و یکپارچه برمی‌دارد. هاکان فیدان، وزیر خارجهٔ ترکیه، با هشدار نسبت به احتمال اقدام نظامی اسرائیل در جنوب سوریه، عملاً نگرانی آنکارا را از تلاش‌های تل‌آویو برای تحمیل واقعیت‌های میدانی جدید آشکار کرد؛ واقعیت‌هایی که با اهداف توسعه‌طلبانهٔ اسرائیل در سوریه هم‌خوانی دارد و در عین حال با ایجاد جایگاهی ویژه برای جامعهٔ دروزی در استان سویداء، می‌تواند روند تضعیف وحدت سرزمینی سوریه را تسریع کند.

تضاد منافع ترکیه و اسرائیل در سایه سیاست‌های دو پهلوی آمریکا

بااین‌حال، مهم‌ترین مانع در برابر این جاه‌طلبی‌ها، موضع رسمی ایالات متحده است. واشنگتن همچنان بر حمایت علنی از وحدت و تمامیت ارضی سوریه تأکید دارد و ترجیح می‌دهد تمامی اقوام و گروه‌های مذهبی و قومی سوریه در چارچوب «دولتی فراگیر و یکپارچه» مشارکت داده شوند. این موضع آمریکایی بر سه ملاحظهٔ اساسی استوار است:

الف –  تحمیل طرح‌های خودگردانی یا فدرالی در سوریه می‌تواند کشور را به‌سوی جنگ داخلی سوق دهد.

ب –  چنین طرح‌هایی مانعی بر سر راه اهداف واشنگتن برای ادغام احتمالی سوریه در توافق‌های صلح آینده با اسرائیل است.

ج – هم‌سویی بیش از حد آمریکا با پروژه‌های خودگردانی، ریسک درگیری مستقیم میان دو متحد کلیدی واشنگتن در منطقه یعنی اسرائیل و ترکیه را در پی دارد.

نحوهٔ برخورد ایالات متحده با دو پروندهٔ حساس یعنی استان سویداء و نیروهای دموکراتیک سوریه نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به آیندهٔ سوریه‌ای یکپارچه و باثبات و نیز در مدیریت تضاد فزایندهٔ میان منافع ترکیه و اسرائیل در این کشور ایفا می‌کند. این دو پرونده در واقع نقطهٔ تلاقی سیاست‌های واشنگتن با حساس‌ترین خطوط قرمز آنکارا و تل‌آویو هستند و نوع رویکرد آمریکا نسبت به آن‌ها می‌تواند مسیر تحولات میدانی سوریه را برای سال‌های آینده رقم بزند.

بااین‌حال، نشانه‌هایی از سیاست دولت دونالد ترامپ در این زمینه دیده می‌شود که نگرانی‌های جدی را در میان ناظران و متحدان منطقه‌ای برانگیخته است. از یک‌سو، نشست مشترک رؤسای‌جمهور ترکیه و آمریکا در کاخ سفید در ۲۵ سپتامبر گذشته، ظاهراً بیانگر تمایل دو کشور به تدوین سیاستی روشن و مشترک در حمایت از تمامیت ارضی و موجودیت سیاسی سوریه بود؛ نشستی که به‌زعم تحلیلگران، تلاشی برای بازگرداندن هماهنگی راهبردی میان دو متحد قدیمی در ناتو محسوب می‌شد.

اما در سوی دیگر ماجرا، ایالات متحده همچنان در اعمال نفوذ مؤثر بر متحدان خود دچار تردید و دودلی است. واشنگتن تاکنون نتوانسته اسرائیل را به امضای توافقی امنیتی با سوریه ترغیب کند که همزمان امنیت مرزها را تضمین و وحدت سرزمینی دمشق را حفظ کند. همچنین، دولت آمریکا در اعمال فشار بر نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) برای ادغام در ساختار دولت مرکزی دمشق نیز رویکردی دوپهلو و مبهم اتخاذ کرده است؛ وضعیتی که عملاً روند شکل‌گیری هرگونه نظم سیاسی پایدار در سوریه را با کندی و ابهام روبه‌رو کرده است.

این ابهام در موضع‌گیری آمریکا نسبت به آیندهٔ سوریه نه‌تنها نگرانی آنکارا و دمشق را از نیت واقعی واشنگتن افزایش داده، بلکه ریسک تشدید تضاد منافع میان ترکیه و اسرائیل را نیز بالا برده است؛ تضادی که هرچه بیشتر گسترش یابد، کنترل معادلات امنیتی منطقه برای آمریکا دشوارتر خواهد شد. در نتیجه، این سردرگمی سیاسی اکنون به‌عنوان مانعی جدی در برابر اهداف راهبردی دونالد ترامپ در سوریه عمل می‌کند این اهداف عبارت‌اند از:

الف – پر کردن خلأ امنیتی ناشی از خروج آتی نیروهای آمریکایی از سوریه

ب –  ایجاد تحولی تاریخی در روابط سوریه و اسرائیل، به‌گونه‌ای که در راستای سیاست واشنگتن برای گسترش روند عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و جهان عرب قرار گیرد.