بزرگ‌ترین شهرهای جهان باستان؛ از «نینوا» تا «پارسه»

فرادید| تمدن‌های باستانی جهان باستان مایه تحسین و شگفتی هستند، چه به آثار باشکوه مصر باستان بیندیشیم، چه دستاوردهای علمی یونان کلاسیک را در نظر بیاوریم و چه به وسعت سلطه امپراتوری روم توجه کنیم. این تمدن‌ها امکان ساخت شهرهای باشکوه با کاخ‌ها، معابد و بناهای عمومی بر پایه ثروت امپراتوری‌های گسترده را فراهم کردند.

به گزارش فرادید، بسیاری از شهرهای مدرن در برابر شکوه، سرزندگی و سبک زندگی جهانی این شهرها، رنگ می‌بازند. در ادامه با ده شهر بزرگ جهان باستان آشنا می‌شوید. 

۱. ممفیس: نخستین پایتخت مصر باستان

شهر ممفیس و مجسمه عظیم رامسس دوم در مصر

یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شهرهای مصر باستان، ممفیس بود که پایتخت پادشاهی قدیم (۲۶۳۵–۲۱۳۰ قبل از میلاد) محسوب می‌شد و فراعنه در آن اهرام خود را ساختند. ممفیس در موقعیتی برجسته قرار داشت، جایی که رود نیل به دلتا می‌ریزد و به همین دلیل منس آن را حدود ۳۱۰۰ پیش از میلاد تأسیس کرد تا بر مصر علیا و سفلی متحد فرمانروایی کند. ممفیس یکی از شهرهای مهمی بود که توسط فرعون رامسس دوم در قرن ۱۳ پیش از میلاد گسترش یافت. مهم‌ترین بنای شهر، معبد خدای حامی شهر، پتاح بود. 

با اینکه ممفیس در دوره نخست میانی از پایتختی کنار گذاشته شد، اهمیتش را در تاریخ مصر حفظ کرد. وقتی آشوری‌ها در ۶۷۱ پیش از میلاد به مصر حمله کردند، ممفیس دو بار ویران شد، اما به دلیل اهمیت مذهبی خیلی زود بازسازی شد. در ۵۲۵ پیش از میلاد، شاه هخامنشی، کمبوجیه، ممفیس را فتح کرد و آن را به پایتخت ساتراپی مصر تبدیل کرد. 

بازسازی هنری ممفیس، با معبد پتاح در سمت راست

در ۳۳۱ پیش از میلاد، اسکندر پس از فتح مصر از دست هخامنشیان، در ممفیس در مقام فرعون تاج‌گذاری کرد. پس از مرگش، اسکندر موقتاً در ممفیس دفن شد و یکی از فرماندهانش، بطلمیوس، دودمان بطلمیوسی را بنا کرد. اما بطلمیوسی‌ها پایتخت را به شهر جدید دلتا یعنی اسکندریه منتقل کردند که قدرت را به شمال منتقل کرد. سال ۱۹۶ پیش از میلاد، بطلمیوس پنجم فرمانی صادر کرد که روی سنگی به سه زبان به‌دست کاتبان ممفیس نگارش شد؛ این همان «سنگ رُزتا» بود، یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی تاریخ بشر. 

۲. طیبه: خانه فراعنه بزرگ

نمای کلی پشت معبد کارناک، اثر هِنری بِچارد، اواخر قرن نوزدهم

طیبه به عنوان پایتخت مصر باستان در بیشتر دوران پادشاهی میانی و جدید جایگزین ممفیس شد و از دوران‌های اولیه به عنوان شهر خدای آمون اهمیت داشت. نزدیک به ۲۰۵۵ پیش از میلاد، یک اشراف‌زاده به نام منتوحتپ دوم قدرت را به دست گرفت و پایتخت را به طیبه منتقل کرد. او شکوه شهر را به شکل چشمگیری افزایش داد و طیبه به خانه معبد عظیم کارناک تبدیل شد. 

ستون‌های بزرگ معبد کارناک

با فرمانروایی برخی از بزرگ‌ترین فراعنه مصر در طیبه، یک مقبره وسیع در کرانه غربی نیل شکل گرفت که به «دره پادشاهان» معروف است. مجموعه‌های خاکسپاری شامل مقبره رامسس دوم و مقبره عظیم ملکه حتشپسوت می‌شد. شهر در کرانه شرقی قرار داشت و به داشتن ساختمان‌ها و معابد زیبا شهرت داشت. طیبه در اوج خود، احتمالاً حدود ۸۰.۰۰۰ نفر جمعیت داشت. 

طیبه در ۶۶۳ پیش از میلاد توسط آشوربانی‌پال، شاه آشوری، در طول حمله به مصر غارت شد. او شهر را بازسازی کرد و طیبه همچنان یکی از مهم‌ترین شهرهای مصر باقی ماند، اما در قرن نخست میلادی، رومیان وارد شدند و آن را به خرابه‌ای بدل کردند. 

۳. نینوا: پایتخت باشکوه آشور

آثار نینوا، اثر سِر آستین هِنری لیارد، ۱۸۵۳

در دوره امپراتوری نو-آشوری، نینوا یکی از معروف‌ترین شهرهای باستانی بین‌النهرین شد. در دوره‌های اولیه حکومت آشور، شهر در کرانه شرقی رودخانه دجله گسترده شده و شهری ثروتمند و مهم بود. شاه سناخریب نینوا را در ۷۰۵ پیش از میلاد پایتخت آشور کرد و آن را گسترش داد. پانزده دروازه مستحکم برای حفاظت از شهر ساخته شد و زیرساخت‌های پیشرفته مانند قنات‌ها در آن وجود داشت. در اوج امپراتوری، ثروت و بردگان به نینوا سرازیر شدند. 

اما مهم‌ترین پروژه سناخریب که شکوه پایتخت را نشان می‌داد، «کاخ بی‌همتا» یا همان کاخ جنوب غربی بود. ۸۰ اتاق کاخ با نقش‌های برجسته و تصاویر پیروزی‌های سناخریب و صحنه‌هایی از زندگی آشوریان آراسته شده بود. مجسمه‌های گاو بالدار با سر انسان، موسوم به «لاماسو»، در ورودی کاخ نگهبانی می‌دادند. 

کاخ آشوری

نوه سناخریب، آشوربانی‌پال، توجه بیشتری به شهر داشت و کتابخانه عظیمی ساخت که شامل حدود ۳۰.۰۰۰ لوح گلی میشد. اما پس از مرگ او، بابلی‌ها نینوا را در ۶۱۲ پیش از میلاد نابود کردند و پایان حکومت آشور فرا رسید. 

۴. بابِل: جواهر بین‌النهرین

بازسازی دروازه ایشتار بابل، ۱۹۹۲

بابل در هر دو کرانه فرات قرار داشت و از دوران باستان افسانه‌ای بود. پس از قرن‌ها سلطه آشوریان، بابل ائتلافی را رهبری کرد که آن‌ها را در ۶۱۲ پیش از میلاد سرنگون کرد. این دوره طلایی، شاهد شکوفایی شهر توسط بزرگ‌ترین شاه بابل، نبوکدنصر دوم بود. در اوج خود، سه مایل مربع از شهر درون دیوارهای عظیم شهر جای داشت. نبوکدنصر دیوارهای مستحکم را گسترش داد و دروازه مشهور ایشتار را ساخت، دروازه‌ای باشکوه با کاشی‌های آبی درخشان. 

باغ‌های معلق، یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان، نیز ممکن است در دوران حکومت نبوکدنصر ساخته شده باشند. زیگورات مرکزی شهر، معبد خدای پشتیبان بابل، مردوک، ممکن است الهام‌بخش برج بابل در کتاب مقدس بوده باشد. 

شاه پارس، کوروش بزرگ این شهر را در ۵۳۹ پیش از میلاد فتح کرد، اما اجازه داد بابل همچنان معتبر باقی بماند و با احترام با شهر برخورد کرد. با این حال، خشایارشاه اول در ۴۸۵ پیش از میلاد بابل را به خاطر شورش علیه خود تخریب کرد. نزدیک به ۱۵۰ سال بعد، اسکندر بزرگ، امپراتوری هخامنشی را شکست داد و اعلام کرد که بابل نباید آسیبی ببیند. شهرت و افسانه این شهر باستانی حتی پس از نابودی فیزیکی نیز باقی ماند. 

۵. آتن: زادگاه تمدن غرب

آکروپولیس و پارتنون، اثر کنستانتینوس کولاس

آتن همواره به عنوان زادگاه فرهنگ غرب نامیده می‌شود، زیرا خانه بزرگ‌ترین فیلسوفان یونان بود. پس از قرن‌ها حکومت اشراف و خودکامگان، آتنی‌ها در ۵۱۰ پیش از میلاد قیام کردند. کلئیستنس سیاستمدار، نخستین دموکراسی شناخته‌شده جهان را ایجاد کرد. تمام مردان آزاد آتن حق داشتند در اداره و تصمیم‌گیری‌های دولت شرکت کنند. سقراط، پدر فلسفه غرب، به شاگردان خود آموخت همه چیز را زیر سؤال ببرند و پس از اتهام فساد اخلاقی جوانان، مجبور به نوشیدن زهر شد. اما افکار او به کمک شاگردش افلاطون جاودانه شد. 

خشایارشاه اول آتن را دو بار در ۴۸۰ پیش از میلاد نابود کرد، اما سپس دولتمرد بزرگ، پریکلس، بازسازی باشکوه آکروپولیس را نظارت کرد که شامل پارتنون، معبد باشکوهی به افتخار آتنا میشد. مرکز آتن، «آگورا»، میدان شهر و بازار اصلی آن بود. منابعی مانند نقره، شراب و زیتون در سرزمین‌های اطراف آتیکا فراوان بودند و رشد و شکوفایی آتن را ممکن ساختند. 

مدرسه آتن، اثر رافائل، ۱۵۱۱

آتن ائتلافی به نام لیگ دِلیان تشکیل داد که توسط پریکلس و ژنرال‌ها گسترش یافت و کمابیش ۷۵ سال ابزار قدرت آتن بود. اما در جنگ پلوپونز، اسپارت آتن را شکست داد و به شهر اصلی یونان تبدیل شد. 

۶. پارسه (پرسپولیس): یادگار هخامنشیان

خرابه‌های آپادانا در تخت جمشید یا پارسه

امپراتوری هخامنشی در اوج خود بر بخش وسیعی از بین‌النهرین و آسیای صغیر سلطه داشت. داریوش بزرگ در ۵۱۸ پیش از میلاد ساخت پایتخت جدیدی به نام پارسه را آغاز کرد. آنجا مرکز قدرت سلطنتی شد و داریوش کاخ جدیدی ساخت و همچنین یک سالن ورودی برای پذیرایی از شخصیت‌های مهم. نقش‌برجسته‌هایی که هنوز باقی مانده‌اند، بازدیدکنندگان از سراسر امپراتوری را نشان می‌دهند که برای ادای احترام به شاه شاهان می‌آمدند. 

خرابه‌های پارسه

پس از داریوش، جانشینانش ساختمان‌های بزرگ‌تری ساختند. خشایارشاه، کاخ و گنجینه خود و دروازه ملل را ساخت. با این حال، اسکندر بزرگ در ۳۳۱ پیش از میلاد تخت جمشید را آتش زد و امپراتوری هخامنشی در شعله‌های آن فروپاشید. 

۷. اسکندریه: میراث اسکندر

در ۳۳۱ پیش از میلاد، اسکندر پس از فتح مصر، شهر جدید اسکندریه را بنا کرد. او برنامه‌های شهر را خودش طراحی کرد. پس از مرگ اسکندر در ۳۲۳ پیش از میلاد، بطلمیوس و جانشینانش شهر را به پایتخت هلنیستی تبدیل کردند. 

تصویر دیجیتال مجسمه اسکندر بزرگ در پیش‌زمینه شهر باستانی اسکندریه، از بازی Assassin’s Creed Origins 

اسکندریه بزرگ‌ترین شهر جهان شد و کتابخانه عظیم آن مرکز دانش شد. دانشمندانی همچون ارشمیدس، اقلیدس و هیرون آنجا تحصیل کردند. فانوس اسکندریه، یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان، نزدیک به ۱۴۰ متر ارتفاع داشت و ۱۶۰۰ سال راهنمای کشتی‌ها بود. 

۸. کارتاژ: مرکز تجارت مدیترانه

افول امپراتوری کارتاژ، اثر ترنر، ۱۸۱۷

کارتاژ پیش از برخورد با روم، یکی از ثروتمندترین شهرهای مدیترانه و مرکز امپراتوری دریایی بود. این شهر در ۸۱۴ پیش از میلاد توسط دریانوردان فینیقی، بنا شد. کارتاژ مراکز تجاری زیادی در سیسیل، اسپانیا و شمال آفریقا داشت. 

بازسازی مدرن کارتاژ

اما پس از سه جنگ پونیک، روم کارتاژ را در ۱۴۹ پیش از میلاد محاصره و نابود کرد. 

۹. روم: بزرگ‌ترین شهر باستان

کولوسئوم در روم

رم، مرکز یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ، احتمالاً مشهورترین شهر باستان است. رم در قرن هشتم پیش از میلاد بنا شد و به تدریج در هفت تپه گسترش یافت. 

جاده آپیا

رومیان با جنگ‌ها، طاعون‌ها و آتش‌سوزی‌ها روبرو شدند. روم غربی در ۴۷۶ میلادی فروپاشید. 

۱۰. قسطنطنیه: روم جدید

قسطنطنیه، از تاریخچه نورنبرگ، اثر هارتمَن شِدِل، ۱۴۹۳ 

در قرن چهارم میلادی، پایتخت امپراتوری روم به قسطنطنیه منتقل شد. کنستانتین بزرگ شهر بیزانتیوم را گسترش داد و آن را روم جدید نامید. قسطنطنیه به سرعت به شهری پرجمعیت و مهم تبدیل شد. 

بخش بازسازی‌شده دیوارهای قسطنطنیه

امپراتوران بعدی شهر را توسعه دادند و ساختمان‌هایی چون دیوارهای تئودوسیان و دروازه طلایی و کلیسای عظیم ایا صوفیه را ساختند. این شهر در دوران عثمانی نیز پایتخت باقی ماند و اهمیت خود را حفظ کرد.

مترجم: زهرا ذوالقدر