چرا احمد الشرع ناگهان به پوتین روی آورد؟

دیدار ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، و احمد الشرع، رئیس‌جمهور سوریه، در مسکو، انعطاف‌پذیری دو رهبری را نشان داد که زمانی در تقابل با یکدیگر بودند. ولادیمیر پوتین، روز چهارشنبه از احمد الشرع، رئیس‌جمهور سوریه برای گفت‌وگو در کرملین استقبال کرد، صحنه‌ای چشمگیر در کشوری که همچنان میزبان رهبر سرنگون‌شده و دشمن او، بشار اسد، است.

به گزارش «شایانیوز» و به نقل از اکوایران، این دیدار نشان‌ دهنده‌ تمایل آشکار دو رهبر روس و سوری برای گشودن فصل تازه‌ای در روابط مسکو و دمشق بود. در طول جنگ داخلی ۱۳ ساله سوریه، پوتین از اسد حمایت کرد، اما در نهایت زمانی که نیروهای الشرع در دسامبر، دمشق را تصرف کردند، نتوانست او را حفظ کند.

برای الشرع، که زمانی یکی از اعضای القاعده بود و سال‌ها نیروهای خود را زیر بمباران‌های شدید هوایی روسیه هدایت می‌کرد، این دیدار پیروزی روشنی به حساب می‌آید. با وجود حمایت از اسد در جنگ، پوتین با آغوشی باز از الشرع در تالاری زرین در کرملین استقبال کرد؛ حرکتی حساب‌شده، در حالی که مسکو می‌کوشد پایگاه‌های نظامی دیرینه‌اش در سوریه را حفظ کند.

به گزارش نیویورک‌تایمز، این نشست همچنین توانایی پوتین به عنوان یک استراتژیست ژئوپولیتیکی و تمایل او برای تغییر ناگهانی گفتمان به نفع منافع روسیه را نشان داد. پوتین، همانند رهبران آمریکایی، سال‌ها گروه مسلح الشرع را «تروریستی» می‌نامید. اما در سخنرانی آغازین روز چهارشنبه، او از آن گذشته چشم‌پوشی کرد و بر دهه‌ها روابط دوستانه بین مسکو و دمشق تأکید کرد که از سال ۱۹۴۴ آغاز شده است.

او گفت: «در تمام این سال‌ها، روابط میان سوریه و روسیه همواره کاملاً دوستانه بوده است. ما در روسیه هرگز رابطه‌ای با سوریه نداشتیم که وابسته به شرایط سیاسی یا منافع خاص ما باشد. در طول این دهه‌ها، تنها یک چیز ما را هدایت کرده است: منافع مردم سوریه.»

الشرع نیز از رهبر روسیه برای استقبالش در مسکو تشکر کرد و از تمایل خود برای بازتعریف روابط دو کشور سخن گفت. او گفت: «ما در تلاشیم تا ماهیت این رابطه را به شیوه‌ای تازه بازسازی و تعریف کنیم.» الشرع افزود که روسیه در بازسازی سوریه پس از جنگ نقش خواهد داشت و از «رابطه‌ای تاریخی و طولانی» میان دو کشور سخن گفت که بر پایه‌ «منافع مشترک» شکل گرفته است. او خاطرنشان کرد بخش بزرگی از بخش انرژی سوریه به تخصص روس‌ها وابسته است.

رهبر سوریه تأکید کرد که دمشق به توافق‌های امضا شده با مسکو پایبند است، هرچند به‌طور مشخص به پایگاه‌های نظامی اشاره‌ای نکرد. الشرع که سال‌ها علیه نیروهای روسی جنگیده است، اکنون تلاش می‌کند تهدیدهای خارجی علیه سوریه را کاهش دهد، در حالی‌که دولتش سعی دارد کنترل خود را بر کشوری که هنوز از سال‌ها جنگ تکه‌تکه است، تثبیت کند.

گفت‌وگوهای کرملین بیش از دو ساعت و نیم به طول انجامید. الکساندر نوواک، معاون نخست‌وزیر روسیه، به رسانه‌های روسی گفت مقام‌ها درباره‌ ارسال کمک‌های بشردوستانه، دارو و گندم، و همچنین پروژه‌هایی در بخش‌های انرژی، حمل‌ونقل و گردشگری گفت‌وگو کردند. نوواک افزود روسیه آماده است در توسعه‌ میادین نفتی سوریه کمک کند.

پیش از این دیدار، پوتین پیروزی الشرع در انتخابات پارلمانی ماه جاری سوریه، نخستین انتخابات پس از سقوط اسد را تبریک گفت. او اظهار داشت: «این موفقیت بزرگی برای شماست، زیرا به انسجام جامعه کمک می‌کند. با وجود اینکه سوریه اکنون دوران سختی را می‌گذراند، این روند پیوند و همکاری میان تمام نیروهای سیاسی در کشور را تقویت خواهد کرد.»

دیدار دو رهبر به‌جای برگزاری نشست گسترده‌تری میان روسیه و کشورهای عرب انجام شد. آن نشست لغو شد، چرا که رهبران عرب به شرم‌الشیخ مصر رفتند تا در کنفرانسی برای پایان جنگ غزه شرکت کنند. پوتین قرار بود این هفته میزبان مجموعه‌ای از رهبران خاورمیانه در مسکو باشد.

الشرع برای بازسازی کشورش و تثبیت کنترل خود، به مسکو روی آورده است. یک گروه شبه‌نظامی کرد به رهبری نیروهای مورد حمایت ایالات متحده همچنان بخش بزرگی از شمال‌شرق سوریه را در اختیار دارد، و شبه‌نظامیان متعلق به اقلیت دروزی نیز کنترل یکی از استان‌های جنوبی را حفظ کرده‌اند. این وضعیت، تلاش الشرع برای متحد کردن سوریه تحت حاکمیت دولتش را دشوار کرده است.

تلاش الشرع برای تقویت روابطش با مسکو همچنین بازتابی از رویکرد او در عرصه بین‌المللی است. او در پی تقویت روابط دولت خود با سایر کشورها بوده، حتی تا جایی پیش رفته که با اسرائیل، دشمن دیرینه سوریه هم وارد گفت‌وگو شده است.

آنتون مارداسوف، کارشناس امور نظامی روسیه، معتقد است مقام‌های روسیه مایل‌اند پایگاه‌های هوایی و دسترسی بندری خود در سوریه را حفظ کنند. سوریه تنها کشوری در خاورمیانه است که کرملین در آن حضور نظامی دائمی دارد. مسکو از پایگاه هوایی «حمیمیم» در سوریه به عنوان مرکز لجستیکی عملیات روسیه در آفریقا استفاده کرده است. مارداسوف افزود که احتمالاً الشرع از مسکو خواهد خواست تا اسد را به سوریه مسترد کند هرچند می‌داند پوتین به چنین درخواستی تن نخواهد داد.

با وجود میزبانی از اسد، پوتین صبر خود را نسبت به رهبر برکنارشده سوریه از دست داده بود. در حالی که رژیم در حال فروپاشی بود، روسیه با اینکه تقریباً یک دهه از نیروی نظامی خود برای حفظ اسد در قدرت استفاده کرده بود هیچ اقدامی برای مداخله نکرد.

بخشی از دلیل این انفعال، درگیر بودن روسیه در جنگ خود در اوکراین بود. اما به گفته دیپلمات‌ها و تحلیلگران سوری، کرملین همچنین از لجاجت ایدئولوژیک اسد و امتناع او از گفت‌وگو با مخالفان برای پایان دادن به جنگ داخلی خسته شده بود.

به گزارش نیویورک‌تایمز، در شهر حمیمیم سوریه، جایی که مغازه‌هایش شامل آرایشگاه‌ها، دکه‌های کباب، و تعمیرگاه خودرو است تابلوها به زبان روسی نوشته شده‌اند. اما بیشترشان در صبح بسته هستند. صاحب یکی از کافه‌ها گفت: سربازان پایگاه هوایی روسیه در نزدیکی شهر دیگر به اینجا سر نمی‌زنند.

ده ماه پس از سقوط متحدش، رئیس‌جمهور اقتدارگرا بشار اسد، نفوذ روسیه در سوریه تقریباً از بین رفته است. بیشتر نیروهایش خاک سوریه را ترک کرده‌اند و پایگاه‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری که طی ده سال مداخله‌ی نظامی‌اش ایجاد شده بودند، عمدتاً رها شده‌اند.

آسیه آیدینتاش‌باش، پژوهشگر ارشد اندیشکده بروکینگز در واشنگتن گفت: «با الشرع، ما به‌روشنی شاهد اولویت دادن عمل‌گرایی بر ایدئولوژی هستیم. او هیچ دلیلی ندارد دشمن تازه‌ای بسازد، چون تلاش می‌کند در این منطقه زنده بماند.»

اما برای بسیاری از سوری‌ها از جمله پناهجویانی که پس از سال‌ها بازگشته‌اند هیچ احساس مثبتی نسبت به روسیه وجود ندارد. مسکو دهه‌ها از دیکتاتوری خشن اسد حمایت کرد و مستقیماً وارد جنگ داخلی ۱۳ ساله شد و با بمباران‌های مرگبار شهرها و روستاهای سوریه را ویران کرد.

در دیدارهای پیشین با مقام‌های روس، رهبران اسلام‌گرای سوری خواستار استرداد اسد که اکنون در مسکو پناه گرفته، برای محاکمه به جرم جنایات جنگی شده‌اند و همچنین خواستار پرداخت غرامت جنگی از سوی روسیه بودند.

اما سوریه، که زیر فشار همسایگان و قدرت‌های بزرگ‌تر قرار دارد، با چالش‌های امنیتی و اقتصادی فراوانی روبه‌روست که ممکن است الشرع را به سمت مصالحه سوق دهد. اولویت‌های او پایان دادن به تحریم‌های بین‌المللی و کاهش فقر فلج‌کننده‌ی کشور است، در حالی‌که می‌کوشد از دخالت خارجی جلوگیری کرده، قدرت خود را تثبیت و مرزهای سوریه را امن کند.

به گفته‌ تحلیلگران، روسیه به‌صراحت اعلام کرده می‌خواهد پایگاه‌های هوایی خود را در سوریه حفظ کند، یکی در حمیمیم و دیگری در شهر قامشلی در شمال‌شرق کشور، و همچنان از بندر طرطوس در سواحل مدیترانه استفاده کند.

آیدینتاش‌باش، پژوهشگر مؤسسه بروکینگز، گفت: «واقعیت این است که روسیه همچنان در سوریه حضور دارد، اما با چهره‌ای کبود و زخمی.»

به گفته‌ مأموران امنیتی سوری مستقر در ایست‌های بازرسی اطراف حمیمیم و طرطوس، نیروهای روسی باید پیش از هرگونه جابه‌جایی، به سرویس امنیت داخلی سوریه اطلاع دهند و تنها در صورت همراهی محافظان اجازه‌ تردد دارند.

عبید الثلجی، تحلیلگر مستقل سوری مقیم اروپا، گفت روسیه زمانی کنترل پایگاه دریایی طرطوس را در دست داشت، اما اکنون تنها زمانی می‌تواند از یک اسکله استفاده کند که دولت سوریه اجازه دهد. او افزود زیردریایی روسی که پیش‌تر در طرطوس مستقر بود، اکنون در الجزایر و لیبی توقف می‌کند، و ناوهای جنگی روسی که محموله‌ها را به سوریه اسکورت می‌کنند، در سواحل مصر لنگر می‌اندازند. الثلجی که رفت‌وآمدهای دریایی را رصد می‌کند، این را نشانه‌ کاهش نفوذ روسیه دانست.

پس از لغو قرارداد روسیه برای مدیریت بندر طرطوس، دولت سوریه در تابستان امسال قراردادی با شرکت «دبی پورتس ورلد» امضا کرد؛ شرکتی که طبق گفته‌ احمد خلیل، مدیر بندر از دسامبر گذشته، متعهد شده ۸۰۰ میلیون دلار در این تأسیسات سرمایه‌گذاری کند.

خلیل در گفت‌وگویی گفت: «از زمانی که رئیس‌جمهور ترامپ بیشتر تحریم‌های آمریکا را لغو کرده، فعالیت بندر رونق گرفته است. تمام اسکله‌ها پر هستند و کشتی‌هایی داریم که منتظر ورودند.» به گفته‌ خبرنگاران که در ماه اوت از بندر بازدید کردند، نشانه‌هایی از ادامه‌ تجارت روسیه با سوریه هم مشاهده می‌شود؛ از جمله رول‌های فولاد روسی که در اسکله‌ها انباشته شده است. به گفته چند تحلیلگر، روسیه همچنین نفت و گندم مورد نیاز سوریه را تقریباً به قیمت رایگان تأمین کرده است.

سوریه همچنان به حمایت روسیه در شورای امنیت سازمان ملل برای مسائل مهم امنیتی و سیاسی نیاز دارد. الثلجی گفت: یکی از دلایل آن این است که نام احمد الشرع و وزیر کشورش هنوز در فهرست تحریم‌های سازمان ملل علیه اعضای القاعده و داعش قرار دارد. دلیل دیگر اجرای «پیمان جدایی نیروها» است که منطقه حائل در امتداد بلندی‌های جولان ایجاد کرده بود، پیمانی که اسرائیل از دسامبر گذشته با اشغال بخش‌هایی از خاک سوریه نقض کرده است.

از زمان سرنگونی اسد، اسرائیل بارها تأسیسات نظامی سوریه را بمباران کرده، زیرا نگران است سلاح‌های رژیم سابق به دست گروه‌های دشمن برسد. اسرائیل همچنین نسبت به رهبران جدید کشور بدبین است و در ماه ژوئیه حملاتی هوایی به ساختمان وزارت دفاع در مرکز دمشق انجام داد.

در دوران حکومت اسد، نیروهای روسی در امتداد مرز جنوبی سوریه و بلندی‌های جولان گشت‌زنی می‌کردند. دیپلمات‌ها احتمال بازگشت روسیه به آن نقش را برای کاهش تنش میان اسرائیل و دولت جدید مطرح کرده‌اند. پس از ماه‌ها تماس غیررسمی، روسیه در سپتامبر هیاتی بلندپایه به ریاست الکساندر نوواک، معاون نخست‌وزیر و استراتژیست ارشد انرژی پوتین، به دمشق فرستاد تا روابط را بازتنظیم کند.

نوواک در دمشق مورد استقبال ماهر الشرع، برادر رئیس‌جمهور قرار گرفت؛ فردی که به زبان روسی مسلط است و همسری روس دارد. گفته می‌شود او مسئول روابط روسیه در دفتر ریاست‌جمهوری است. پس از سفر نوواک، هیاتی از وزارت دفاع سوریه نیز از یک مرکز آموزشی پدافند هوایی روسیه بازدید کرد. البته هنوز مشخص نیست که آیا توافق خاصی در دستور کار قرار دارد یا نه.

اما آسیه آیدینتاش‌باش، پژوهشگر اندیشکده بروکینگز، گفت احتمالاً رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و متحد نزدیک رئیس‌جمهور سوریه، بر اساس تجربه‌ خود به او توصیه خواهد کرد میان خطرات خشمگین کردن شرکای غربی با نزدیک شدن به روسیه و منافع امنیتی و اقتصادی احتمالی، تعادلی محتاطانه برقرار کند. او گفت: «این همان الگوی اردوغان است، بازی متوازن میان قدرت‌های بزرگ و گشودن مسیرهایی تازه برای کشوری کوچک.»