آداب تدفین شیعه و سنی؛ تفاوت‌ها از کجا سرچشمه می‌گیرند؟

شایانیوز– هرچند اسلام در کل یک نظام معنایی واحد در مواجهه با مرگ ارائه می‌دهد، دو شاخه بزرگ آن، تشیع و تسنن، در جزئیات آیینی و معنوی تدفین تفاوت‌هایی دارند که ریشه در تاریخ صدر اسلام، تفسیرهای کلامی، و نگرش‌های متفاوت آنان به مفهوم «ولایت» و «شفاعت» دارد.

تفاوت‌های شیعه و سنی نه تنها در چگونگی غسل و کفن و نماز و دفن آشکار است، بلکه در فلسفه‌ای عمیق‌تر از درک مرگ و حیات پس از آن ریشه دارد.

خاستگاه تاریخی تفاوت‌ها: از رحلت پیامبر تا شکل‌گیری دو جهان‌بینی

نخستین جرقه اختلاف در آیین‌های مرگ و تدفین را باید در نحوه تداوم سنت پیامبر اسلام جستجو کرد. پس از رحلت آن حضرت، جامعه اسلامی با دو تفسیر از «حفظ سنت» روبه‌رو شد: اهل سنت که اقتداء   به خلفای راشدین را معیار استمرار راه پیامبر دانستند، و شیعیان که اعتقاد داشتند ولایت و امامت، امتداد حقیقی نبوت است و امامان معصوم حاملان علم و معنای الهی‌اند.

در این چارچوب، مرگ در نگاه شیعه نه یک رخداد زیستی صرف، بلکه لحظه پیوند با حقیقت ولایت و بازگشت به نور الهی است. از همین رو، تمامی مناسک تدفین در تشیع رنگی از «زیارت» دارد. اما در نگاه سنی، مرگ بازگشت به تقدیر الهی و مقدمه حساب در روز قیامت است؛ نگرشی که بیشتر بر توکل، قضا و قدر، و سادگی مناسک تأکید می‌کند.

غسل میت

در هر دو مذهب اسلامی، غسل میت واجب است و نخستین مرحله آماده‌سازی بدن برای دفن محسوب می‌شود، اما نحوه انجام آن بازتاب تفاوت‌های فقهی و اعتقادی است.

در فقه شیعه، غسل میت سه‌گانه است: ابتدا با آب مخلوط به سدر (برای پاک کردن آلودگی‌های جسمانی)، سپس با آب آمیخته به کافور (به اصطلاح برای آرامش روح و احترام به بدن)، و در پایان با آب خالص (برای تطهیر نهایی). هر مرحله با نیت خاص و ذکرهایی انجام می‌شود که تأکید بر ایمان، ولایت، و توحید دارد. غسل‌دهنده باید هم‌جنس و مؤمن به ولایت باشد.

در فقه اهل سنت، سه غسل نیز توصیه شده، اما نیت، بیشتر ناظر به پاکی و اطاعت از سنت پیامبر است و جنبه ولایی ندارد. برخی مذاهب سنی مانند حنفی و مالکی تأکید دارند که تعداد غسل‌ها می‌تواند کمتر باشد و رعایت سادگی و سرعت در آماده‌سازی میت از فضیلت شمرده می‌شود.

کَفَن و حنوط

در تشیع، کفن میت از سه پارچه سفید تشکیل می‌شود — «ازار» (پارچه پایین‌تنه)، «قمیص» (پیراهن) و «لفافه» (پارچه بزرگ‌تر که همه بدن را می‌پوشاند).

درون کفن معمولاً تربت امام حسین در مواضع خاص همچون پیشانی گذاشته می‌شود تا یادآور پیوند مؤمن با شهادت و ولایت باشد. در فقه شیعه، توصیه شده است کفن از مال حلال خود میت تهیه شود و اگر ممکن باشد، از پارچه‌ای باشد که در نمازهایش پوشیده است؛ تا پیوند میان اعمال دنیوی و سرنوشت اخروی او حفظ شود.

حنوط یعنی آغشتن بدن با کافور در مواضع سجده نیز در تشیع با ذکر نام امامان معصوم و نیت ولایی انجام می‌شود.

در فقه سنی نیز کفن سفید و ساده واجب است و معمولاً از سه پارچه برای مرد و پنج پارچه برای زن استفاده می‌شود، اما هیچ اشاره‌ای به استفاده از تربت یا نمادهای خاص مذهبی وجود ندارد. فلسفه آن بازتاب تواضع در برابر خداوند و یادآوری تساوی همه انسان‌ها در مرگ است.

نماز میت

نماز میت، که از واجبات کفایی است، در هر دو مذهب وجود دارد، اما در ساختار و معنا تفاوت‌هایی آشکار دارد.

در فقه شیعه، نماز میت پنج تکبیر دارد. پس از هر تکبیر، دعاهایی برای پیامبر، اهل بیت، مؤمنان و خود میت خوانده می‌شود. این ساختار تأکید بر شفاعت و ولایت دارد؛ زیرا شیعه معتقد است که شفاعت امامان در گذر روح از برزخ و ورود به عالم آخرت نقشی بنیادین دارد.

در مقابل، در فقه سنی، نماز میت چهار تکبیر دارد، و دعاها عمدتاً عمومی‌اند برای مغفرت میت و رحمت الهی. امام جماعت در نماز میت سنی لازم نیست شرط خاصی چون اعتقاد به امامت داشته باشد، بلکه عدالت ظاهری و صلاح فرد کافی است.

در هر دو مذهب، نماز بدون رکوع و سجود خوانده می‌شود و فلسفه آن بر یاد مرگ، دعا برای میت، و تسلیم در برابر مشیت خداوند است.

نحوه و آداب  دفن

در هر دو شاخه اسلام، بدن باید رو به قبله دفن شود، اما در جزئیات فقهی و آیینی تفاوت‌هایی وجود دارد.

در تشیع، بدن بر پهلوی راست در قبر گذاشته می‌شود، به‌ گونه‌ای که صورت دقیقاً به سمت قبله باشد. قبل از پوشاندن قبر، روحانی یا فرد مؤمن «تلقین» می‌خواند؛ یعنی شهادتین و نام امامان معصوم را در گوش میت زمزمه می‌کند تا در برزخ راه را بشناسد و پاسخ پرسش‌های نکیر و منکر را بداند.

در میان اهل سنت نیز دفن بر پهلوی راست انجام می‌شود، اما تلقین به شکل رسمی و با نام امامان وجود ندارد. دعاها کوتاه‌تر و تمرکز بیشتر بر طلب مغفرت است.

در بسیاری از مناطق شیعی، رسم است که پس از قرار دادن میت در قبر، کمی از تربت یا خاک حرم امامان و یا حتی وسایل شخصی متوفا مانند انگشتر، تسبیح یا مهری که با آن نماز می‌خوانده در کنار بدن گذاشته می‌شود؛ در حالی که در میان اهل سنت چنین نمادی وجود ندارد و گاه حتی استفاده از هر نماد مذهبی در قبر را نوعی بدعت و گاه حتی کفر تلقی می‌کنند.

مراسم پس از دفن

در فرهنگ شیعی، مراسم یادبود نه تنها بخشی از سوگواری بلکه امتداد ایمان و یادآوری مرگ است. مراسم سوم، هفتم و چهلم جایگاهی مقدس دارد و خانواده میت معمولاً در این روزها قرآن می‌خوانند، خیرات می‌دهند و مجلس ترحیم برگزار می‌کنند. این آیین‌ها، به ویژه در فرهنگ ایرانی-شیعی ریشه‌ای دیرینه یافته‌اند.

در میان اهل سنت، مراسم سوگواری غالباً در سه روز نخست برگزار می‌شود و معمولاً تأکید بر صبر، دعا و توکل است. برخی از فقهای سنی برگزاری چهلم یا سالگرد را بدعت دانسته و توصیه کرده‌اند که از طولانی‌کردن سوگواری پرهیز شود.

نکته مهم آن است که اهل سنت در کل ساخت گنبد و بارگاه بر روی قبور را بدعت می‌شمارند و تندروها این سنت را تکفیر می‌کنند. اما اهالی تشیع، این عمل را نوعی احترام و تکریم شخص مرده می‌پندارند.

فلسفه پنهان تفاوت‌ها: از ولایت تا قضا و قدر

در ژرفای این تفاوت‌ها، دو نظام معنایی نهفته است. تشیع با محوریت ولایت، مرگ را نه انقطاع، بلکه پیوند با امامان و تداوم مسیر معنوی انسان می‌داند؛ اما در تسنن، مرگ بیشتر بازگشت به قضا و قدر الهی است؛ تأکیدی بر تسلیم، سادگی و پرهیز از هرگونه زیاده‌روی احساسی در آیین‌ها.