مهمان ۷ میلیارد ساله‌ی منظومه‌ی شمسی: دنباله‌داری که همه را شگفت‌زده کرد

دنباله‌دار 3I/ATLAS در ۲۹ اکتبر به نزدیک‌ترین فاصله‌ی خود از خورشید رسید.

به گزارش انتخاب و به نقل از  sciencealert؛ این نقطه که به آن «حضیض خورشیدی» یا perihelion گفته می‌شود، حدود ۲۱۰ میلیون کیلومتر از خورشید فاصله داشت، یعنی حدود ۱.۴ برابر فاصله‌ی زمین تا خورشید، و در سوی دیگر خورشید نسبت به زمین قرار گرفته بود.

این یعنی خورشید در این مدت، دنباله‌دار را از دید ما روی زمین پنهان کرده بود. با این حال، گزارش‌هایی منتشر شده که نشان می‌دهد دنباله‌دار دوباره با تلسکوپ‌های زمینی رصد شده است.

دنباله‌دار 3I/ATLAS سومین جرم میان‌ستاره‌ای است که تاکنون در حال عبور از منظومه‌ی شمسی کشف شده است (عدد ۳I در نام آن، به همین معناست).

پیشینه‌ی گمانه‌زنی‌ها درباره‌ی «بیگانگان»

وقتی این دنباله‌دار در ۱ ژوئیه‌ی ۲۰۲۵ به‌وسیله‌ی سامانه‌ی هشداردهنده‌ی برخورد سیارک‌ها (Asteroid Terrestrial Last Alert System یا همان ATLAS) کشف شد، یکی از نخستین پرسش‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد، این بود: «آیا ممکن است بیگانگان باشند؟»

این نخستین‌بار نیست که چنین پرسشی هم‌زمان با یک کشف نجومی مطرح می‌شود. اگرچه این گمانه‌زنی ممکن است در ابتدا سرگرم‌کننده به‌نظر برسد، اما در واقع می‌تواند توجه‌ها را از علم واقعی و شگفت‌انگیز منحرف کند و زمینه‌ساز انتشار اطلاعات نادرست شود.

چنین شایعاتی پیش‌تر هم درباره‌ی دو جرم میان‌ستاره‌ای نخست مطرح شد:

دنباله‌دار ‘اوموآموا’ (1I/2017 U1) و دنباله‌دار 2I/بوریسوف.

اما این اتفاق تنها برای اجرام میان‌ستاره‌ای رخ نمی‌دهد.

از شوخی «آدم‌فضایی‌ها» تا واقعیت علمی

در سال ۲۰۱۹، من (نویسنده) نخستین مقاله‌ام را به‌عنوان دانشجوی دکترا درباره‌ی کشفی نوشتم که انجام داده بودم. من نور رادیویی‌ای را از یک سامانه‌ی ستاره‌ای دوتایی شناسایی کرده بودم – نخستین جرمی که تلسکوپ «میرکَت» (MeerKAT) مشاهده کرد و در گذر زمان تغییر درخشندگی نشان می‌داد.

با وجود این‌که این کشف هیچ ارتباطی با بیگانگان نداشت، سردبیر از من خواست در متن، به احتمال ارتباط آن با بیگانگان اشاره کنم!

این موضوع یادآور کشف تاریخی «جوسلین بل برنل» در سال ۱۹۶۷ است؛ زمانی که او، در دوران دکترا، یک پالس سریع و تکرارشونده‌ی نور رادیویی را کشف کرد. او از سر شوخی آن را «LGM 1» نامید که مخفف Little Green Men (آدم‌فضایی‌های کوچک سبزرنگ) بود.

اما در واقع هیچ‌یک از دانشمندانِ درگیر در پروژه باور نداشتند که واقعاً بیگانگان را یافته‌اند – تنها نگران بودند که رسانه‌ها با بزرگ‌نمایی و تیترهای جنجالی، روند علمی پژوهش را مختل کنند.

یک مهمان ۷ میلیارد ساله

این نگرانی همچنان در میان اخترشناسان امروزی وجود دارد.

دنباله‌دار 3I/ATLAS احتمالاً قدیمی‌ترین جسمی است که تاکنون در منظومه‌ی شمسی مشاهده کرده‌ایم.

در حالی که منظومه‌ی شمسی ما حدود ۴.۶ میلیارد سال پیش شکل گرفت، پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که این دنباله‌دار ممکن است بیش از ۷ میلیارد سال عمر داشته باشد.

او بیشتر این مدت را در اعماق کهکشان، میان ستاره‌ها، در سفر بوده تا این‌که برای چند ماه کوتاه وارد منظومه‌ی ما شده است.

وقتی به حضیض خورشیدی رسید، احتمالاً این نزدیک‌ترین فاصله‌اش به یک ستاره در میلیون‌ها سال گذشته بود.

بررسی‌های علمی نشان داده‌اند که دنباله‌دار 3I/ATLAS در لایه‌های بیرونی خود مقدار بیشتری دی‌اکسیدکربن دارد نسبت به اکثر دنباله‌دارهای منظومه‌ی شمسی. همچنین نسبت نیکل به سایر عناصر در آن بیشتر است.

این امضاهای شیمیایی به ما تصویری نادر از ترکیب شیمیاییِ توده‌ی گازی می‌دهد که در منظومه‌ی ستاره‌ایِ محل تولد این دنباله‌دار وجود داشته است.

و همین دقیقاً دلیلی است که باید پرسش درباره‌ی «بیگانگان» را آخرین گزینه بدانیم، نه نخستین. چون اگر از همان ابتدا به سراغ فرضیه‌ی بیگانگان برویم، ممکن است از چنین داده‌های شگفت‌انگیزی غافل شویم.

چنان‌که اخترشناس کارل سیگن گفته است (با الهام از اصل مشهور لاپلاس):

«ادعاهای خارق‌العاده، شواهد خارق‌العاده می‌طلبند.»

درست است که هنوز همه‌چیز درباره‌ی این دنباله‌دار را نمی‌دانیم، اما ندانستن، دلیل وجود بیگانگان نیست.

با «ندانستن» کنار بیاییم

صحبت درباره‌ی بیگانگان همچنین فضا را برای گسترش اطلاعات نادرست باز می‌گذارد.

برای نمونه، برخی شایعات مدعی‌اند که مسیر دنباله‌دار تغییر کرده یا او پشت خورشید پنهان شده است. هیچ مدرکی برای این ادعاها وجود ندارد، اما من هنگام صحبت درباره‌ی این دنباله‌دار در فضای آنلاین، با پرسش‌های بسیاری از این دست روبه‌رو شدم.

این نشان می‌دهد که چقدر آسان می‌توان اطلاعات نادرست را در قالب «فرضیه‌ی بیگانگان» گسترش داد.

در واقع، راه‌هایی برای رصد این دنباله‌دار حتی زمانی که پشت خورشید است وجود دارد.

آژانس فضایی اروپا (ESA) قصد دارد با استفاده از مأموریت‌های Mars Express، ExoMars Trace Gas Orbiter و Jupiter Icy Moons Explorer آن را مشاهده کند.

و اگر خودتان مایل باشید، می‌توانید مسیر دنباله‌دار 3I/ATLAS را دنبال کنید و ببینید اکنون در کجای منظومه‌ی شمسی است.

لذت از رازها و ندانسته‌ها

شاید در این زمینه بتوان از شاعران نیز درس گرفت. شاعر رمانتیک «جان کِیتس» از مفهومی سخن می‌گفت به نام «توانایی منفی» (Negative Capability) – اصطلاحی عجیب برای توصیف توانایی انسان در پذیرش «ابهام، راز و تردید» و احساس آرامش در ندانستن.

درباره‌ی دنباله‌دار 3I/ATLAS و جهان پیرامون ما، هنوز چیزهای زیادی هست که نمی‌دانیم.

اگر همه‌چیز را از پیش می‌دانستیم، دیگر علم نجوم چندان هیجان‌انگیز نبود!

اما وقتی با چیزی ناشناخته روبه‌رو می‌شویم، ذهن ما تمایل دارد جای خالی پاسخ را پر کند – و در مورد رازهای کیهانی، معمولاً آن را با «بیگانگان» پر می‌کنیم.

اما واقعیت این است که ندانستن پاسخ، به‌معنای وجود بیگانگان نیست.

فقط یعنی هنوز کارهای زیادی برای انجام دادن داریم.