آینده پرداخت آنلاین در ایران، مبتنی بر حساب بانکی است

در نگاه نخست، این اتفاق نشانه‌ای از موفقیت بزرگ در توسعه ابزارهای پرداخت الکترونیک است. اما اگر کمی دقیق‌تر نگاه کنیم، می‌بینیم این مدل پرکاربرد، در عمل به یکی از پرهزینه‌ترین روش‌های پرداخت در کشور تبدیل شده است.

با وجود اینکه سیستم پرداخت کارتی در ایران برای کاربر نهایی، ساده و راحت به نظر می‌رسد، اما در پشت صحنه، پیچیدگی‌ها و هزینه‌های زیادی پنهان است. میلیاردها تراکنش کارتی هر ساله از طریق شبکه پرداخت انجام می‌شود و هر کدام شامل هزینه‌های فنی، مالی، کاربری و امنیتی است که بخش زیادی از آن‌ها بر دوش شبکه بانکی و کسب‌وکارها سنگینی می‌کند.
در ادامه، نگاهی دقیق‌تر می‌اندازیم به لایه‌های هزینه‌های پنهان در این مدل و سپس بررسی می‌کنیم که راه‌حل جایگزین، یعنی پرداخت مستقیم از حساب بانکی یا همان دایرکت دبیت (Direct Debit)، چگونه می‌تواند این هزینه‌ها را کاهش داده و تجربه‌ای ساده‌تر برای کاربران ایجاد کند.

لایه‌های هزینه در شبکه پرداخت کارتی

۱. هزینه‌های مالی

هر تراکنش کارتی، زنجیره‌ای از کارمزدها را در پی دارد.
بانک صادرکننده کارت، بانک پذیرنده، شرکت‌های پرداخت (PSP) و شاپرک هرکدام سهمی از کارمزدها دارند.
در ظاهر، پرداخت برای کاربر رایگان است؛ اما این هزینه در نهایت از طریق نظام کارمزدی و منابع بانکی تأمین می‌شود.
علاوه بر این، در برخی موارد به‌ویژه بین شرکت‌های پرداخت، نوعی پرداخت به پذیرندگان پرتراکنش رایج است که «کارمزد معکوس» نامیده می‌شود. در این مدل، شرکت پرداخت برای حفظ پذیرنده‌های پرتراکنش، بخشی از کارمزد را به آن‌ها بازمی‌گرداند؛ نتیجه آن است که حجم بالایی از منابع بانکی صرف حفظ سهم بازار می‌شود نه توسعه خدمات.

هزینه‌های جانبی مانند پیامک‌های بانکی، چاپ رسید، پشتیبانی تراکنش‌های ناموفق و سایر هزینه‌های مربوط به خدمات مشتریان نیز در مقیاس چند میلیارد تراکنش، به رقم‌های چشمگیری تبدیل می‌شوند. در مجموع، می‌توان گفت هر تراکنش کارتی به ظاهر ساده، در عمل چندین هزینه‌ پنهان در خود دارد.

۲. هزینه‌های فنی و زیرساختی

شبکه پرداخت کارتی یک سازوکار چندلایه و پیچیده است که از سامانه‌های متعددی تشکیل شده: سیستم کارت، سوئیچ بانک، سامانه‌های شتاب و شاپرک، مراکز تسویه، زیرساخت‌های امنیتی و سرورهای پرظرفیت.
نگهداری و به‌روزرسانی مداوم این زیرساخت‌ها به هزینه‌های هنگفتی نیاز دارد. علاوه بر تجهیزات فیزیکی، تیم‌های فنی و امنیتی، مانیتورینگ ۲۴ ساعته و پشتیبان‌گیری از اطلاعات نیز بخشی از این هزینه‌ها هستند.
هرگونه اختلال در یکی از این اجزا می‌تواند کل شبکه را دچار وقفه کند. به همین دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری دائمی برای حفظ پایداری سیستم وجود دارد.

۳. هزینه‌های کاربری

از دید کاربران، پرداخت کارتی اغلب زمان‌بر و تکراری است. هر بار باید شماره کارت، تاریخ انقضا، CVV۲ و رمز پویا وارد شود؛ این فرایند چندمرحله‌ای، به‌ویژه در پرداخت‌های خرد و تکراری (مثل قبض، اشتراک، خرید شارژ یا بسته اینترنتی)، فرسایشی است.
این پیچیدگی در تجربه کاربر باعث می‌شود بسیاری از افراد در انجام پرداخت‌های منظم خود دچار فراموشی و تأخیر شوند؛ در عمل، این مساله، هزینه‌های زمانی و روانی قابل توجهی را برای کاربر و حتی پذیرنده ایجاد می‌کند.

۴. هزینه‌های امنیتی و ریسک متمرکز

شبکه پرداخت کارتی کشور، متمرکز است؛ یعنی وابستگی بالایی میان اجزای آن وجود دارد. اگر یکی از اجزای حیاتی مانند شتاب یا شاپرک دچار اختلال یا حمله امنیتی شود، بخش بزرگی از نظام پرداخت کشور هم‌زمان تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
این ساختار متمرکز، ریسک سیستمی را افزایش می‌دهد و در مقابل، هزینه‌های امنیت سایبری و پشتیبان‌گیری را بالا می‌برد.

چرا باید مدل پرداخت کارتی به مدل مبتنی بر حساب بانکی تغییر کند؟

با توجه به تمام این لایه‌های هزینه، ادامه‌ مسیر مبتنی بر کارت دیگر از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر نیست. در بسیاری از کشورها، روندی معکوس در جریان است: حرکت از کارت به سمت پرداخت مبتنی بر حساب بانکی. در این مدل، حساب بانکی به‌طور مستقیم مبنای پرداخت قرار می‌گیرد و نقش کارت به‌عنوان ابزار پرداخت حذف می‌شود.

دایرکت دبیت؛ پرداخت مبتنی بر حساب بانکی

۱. احراز هویت یک‌بار برای همیشه

در مدل دایرکت دبیت یا همان پرداخت مبتنی بر حساب، کاربر تنها یک‌بار و هنگام فعال‌سازی سرویس، احراز هویت می‌شود. پس از آن، برای پرداخت‌های بعدی نیازی به واردکردن اطلاعات کارت یا رمز پویا ندارد.
پرداخت با یک کلیک یا حتی به‌صورت خودکار انجام می‌شود، بدون دردسر تکرار مراحل امنیتی. این موضوع علاوه بر صرفه‌جویی در زمان، خطای کاربر را هم به حداقل می‌رساند.

۲. کاهش چشمگیر کارمزد و هزینه‌های مالی

در این مدل که در ایران با عنوان «پرداخت مستقیم» نیز شناخته می‌شود، تراکنش‌ها به‌طور مستقیم بین حساب‌های بانکی انجام می‌شود و بسیاری از واسطه‌ها حذف می‌شوند. به همین دلیل، هزینه‌ کارمزد برای بانک‌ها و پذیرندگان به‌مراتب کمتر است.
همچنین نیازی به ارسال پیامک رمز دوم پویا نیست که خود یکی از منابع هزینه‌ دائمی (اپراتوری) برای بانک‌ها به‌ شمار می‌رود.

۳. ساده‌تر شدن زیرساخت و کاهش فشار بر شبکه

چون مبنای تراکنش «حساب بانکی» است، نیازی به عبور از چند لایه شبکه کارت وجود ندارد.
در نتیجه، فشار ترافیکی بر سامانه‌های بین‌بانکی کاهش پیدا کرده و احتمال اختلال یا کندی کمتر می‌شود.
زیرساخت ساده‌تر به‌معنای پایداری بیشتر و هزینه‌ نگهداری پایین‌تر است.

۴. مدیریت آسان تراکنش‌های تکرارشونده

در پرداخت از حساب بانکی، کاربر می‌تواند تراکنش‌های منظم خود را زمان‌بندی کند؛ از پرداخت خودکار قبض و تمدید خودکار اشتراک‌های ماهانه گرفته تا خرید شارژ یا بسته‌های اینترنتی.
در این حالت، سیستم به‌صورت خودکار در زمان تعیین‌شده مبلغ را پرداخت می‌کند. این ویژگی علاوه‌بر این‌که باعث راحتی کاربر می‌شود، هزینه‌های یادآوری، پیگیری و فراموشی پرداخت را نیز برای کسب‌وکارها از بین می‌برد.

۵. کنترل کامل توسط کاربر

یکی از مزایای کلیدی این مدل، امکان تنظیم سقف مبلغ و تعداد تراکنش‌هاست. کاربر می‌تواند به‌صورت شفاف مشخص کند که چه مبلغی، در چه بازه‌ای و برای چه نوع خدماتی برداشت شود.
این شفافیت و کنترل باعث افزایش اعتماد عمومی به سیستم می‌شود و نگرانی از برداشت‌های غیرمجاز را از بین می‌برد.

اثر اقتصادی پرداخت از حساب بانکی

اگر بخش قابل توجهی از تراکنش‌های روزمره کشور به مدل پرداخت از حساب بانکی منتقل شود، تغییرات مثبتی در چند سطح اتفاق می‌افتد:

• کاهش هزینه برای شبکه بانکی:
  حجم پیامک‌ها، کارمزدهای داخلی و هزینه‌های زیرساختی کاهش پیدا می‌کند
• بهبود تجربه کاربر:
  پرداخت‌ها سریع‌تر، ساده‌تر و بدون اختلال‌های مکرر انجام می‌شود
• افزایش شفافیت مالی:
  چون تراکنش‌ها به‌طور مستقیم از حساب انجام می‌شوند، رهگیری و حسابرسی آن‌ها دقیق‌تر است
• افزایش درآمد کارمزدی واقعی:
  در مدل دایرکت دبیت، پذیرنده کارمزد پرداخت را برعهده دارد، مشابه استاندارد جهانی. در نتیجه، بانک‌ها و فین‌تک‌ها از مدل درآمدی پایدارتری برخوردار خواهند شد

چرا اکنون زمان تغییر است؟

بخش زیادی از تراکنش‌های کشور مبالغی کمتر از یک میلیون تومان دارند؛ پرداخت‌هایی که روزانه میلیون‌ها بار تکرار می‌شوند. برای چنین تراکنش‌هایی، استفاده از مدل کارتی از نظر اقتصادی به‌صرفه نیست. زیرا شبکه‌ای با این وسعت و پیچیدگی برای انتقال مبالغ خرد طراحی نشده است.

در مقابل، پرداخت از حساب بانکی (دایرکت دبیت) با حذف لایه‌های غیرضروری، تراکنش‌های خرد را با هزینه کمتر و سرعت بالاتر انجام می‌دهد؛ کارت‌های بانکی زمانی راه‌حلی نو بودند، اما اکنون باید جای خود را به مدل‌هایی دهند که مستقیم با حساب بانکی سروکار دارند.

ادامه مسیر فعلی، فشار مالی فزاینده‌ای بر بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت وارد می‌کند، در حالی‌که مدل پرداخت از حساب می‌تواند به بازطراحی ساختار کارآمدتری منجر شود.