نماز باران؛ از دیدگاه‌های عامه تا ریشه‌های معنوی و فرهنگی؟ چگونه خوانده می شود؟

شایانیوز– مدتهاست کاهش بارش، خشک‌ شدن قنات‌ها و چشمه‌ها، تنش بر سر منابع آب زیرزمینی و مصرف ناپایدار، همه باعث شده‌اند که مسئله مدیریت آب به اولویت اصلی تبدیل شود. حالا برخی از علما و روحانیون پیشنهاد داده‌اند که نماز استسقاء یا همان «نماز باران» اقامه شود تا از رحمت الهی طلب نزول باران شود. اما این زمینه شاید باید برای برخی مردم شبهه‌ناک باشد. آیا به جای رجوع به علم و اصول مدیریتی و زیست‌محیطی باید دست به دعا ببریم و صرفاً چشم به آسمان بدوزیم؟

این تلاش معنوی نشان ‌دهنده تلفیقی از امید و ایمان به رحمت الهی و احساس مسئولیت عمومی نسبت به بحران زیست‌محیطی است. از دید بخشی از جامعه دینی، خواندن نماز باران نه به معنای ترک تلاش انسانی برای مدیریت آب، بلکه به ‌عنوان مکملی معنوی در کنار اقدامات علمی و اجرایی دیده می‌شود.

تجربه‌های کشورهای همسایه و جهانی

اداره اوقاف سنی عراق، حکم برگزاری نماز استسقاء در سطح کشور را داده است؛ از جمله در تکریت، اربیل، رمادی و سایر شهرها.

در امارات متحده عربی روز 14 اکتبر 2025 هزاران نفر در مسجدها جمع شدند تا این نماز را اقامه کنند. رئیس ‌جمهور امارات، شیخ محمد بن زاید، فراخوان «نماز باران» را صادر کرد تا در تمام مساجد کشور، به مناسبت خشکسالی، نماز استسقاء برگزار شود.

امیر قطر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، در ۱۲ نوامبر ۲۰۲۵ فراخوانی صادر کرده است تا در سراسر کشور نماز طلب باران (استسقاء) در صبح روز ۱۳ نوامبر برگزار شود. امیر شخصاً در مصلی لوسیل نماز را اقامه خواهد کرد.

در عربستان پادشاه سلمان بن عبدالعزیز طی بیانیه رسمی اعلام کرده است که نماز استسقاء باید در سراسر کشور برگزار شود. وزارت امور اسلامی عربستان نیز تمهیداتی برای برگزاری این نماز اندیشیده است.

وزارت اوقاف سوریه نیز از مردم خواسته که نماز استسقاء را اقامه کنند به دلیل نگرانی از خشکسالی. این نماز پس از نماز جمعه به صورت جمعی برگزار می‌شود.

در ایالت جیگاوای نیجریه، جامعه اسلامی محلی در اوایل سال ۲۰۲۵ نماز باران و مراسم استسقاء برگزار کرد. این نماز تحت رهبری امیر محلی انجام شده است و هزاران نفر در میدان مرکزی این ایالت جمع شدند.

احکام و شمایل فقهی

نماز طلب باران در اسلام به نام «نماز استسقاء» شناخته می‌شود و سنت پیامبر است. بر اساس فقه شیعه این نماز دو رکعت دارد، مشابه نماز عید.

در قنوت نماز می‌توان دُعاهای مختلفی خواند، اما بهتر است دعایی باشد که درخواست نزول باران را در آن دارد و با صلوات بر پیامبر آغاز شود.

سوره‌هایی که توصیه شده‌اند: در رکعت اول پس از حمد، سوره «شمس» یا «أعلی» خوانده شود، و در رکعت دوم، معمولا سوره «غاشیه» یا «شمس».

مستحباتی نیز وجود دارد: مثل غسل قبل نماز، جمع شدن در فضای باز زیر آسمان، حضور کودکان و افراد ضعیف، پا برهنه شدن برای برخی از نمازگزاران.

پس از پایان نماز، امام جماعت خطبه‌ای می‌خواند و سپس صد بار «الله اکبر»، صد بار «سبحان الله»، صد بار «لا إله إلا الله» و صد بار «الحمد لله» را با صدای بلند می‌خواند و سپس دست به دعا بلند می‌کند.

در احکام اسلامی آمده است که بهتر است این نماز به جماعت خوانده شود، زیرا نشان‌ دهنده‌ حضور عمومی در طلب رحمت الهی است.

از منظر فقهی، نماز باران یک عمل عبادی مستحب است (یعنی واجب نیست)، اما در شرایط خشکسالی شدید، خواندن آن به عنوان نوعی تضرع و درخواست از خداوند توجیه شرعی دارد.

آیین‌های باران‌خواهی مشابه در سایر فرهنگ‌ها و ادیان

آیین طلب باران محدود به اسلام نیست. در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، مراسمی برای طلب باران وجود دارد که ریشه‌ عمیق در ایمان، سنت و نمادگرایی دارد:

در برخی قبایل بومی امریکایی، «رقص باران» بخشی از سنت فرهنگی-مذهبی است که برای درخواست باران اجرا می‌شود. این رقص‌ها نمادی از ارتباط انسان با طبیعت و اعتقاد به نیروی روحانی هستی در تأمین بارش است.

در هند، آداب و آیین‌های هندو برای درخواست باران وجود دارد؛ مردم در برخی جشنوارههای خیابانی، ایستگاه مذهبی و زیارتگاه‌ها دعا می‌کنند، آتش روشن می‌کنند و مراسم ویژه برگزار می‌نمایند تا از خدایان باران مثل «ایندرا» رحمت و بارش طلب کنند.

در بسیاری از تمدن‌های قدیم مانند تمدن مایا و آزتک در امریکای لاتین، آیین‌های مذهبی باران‌خواهی وجود داشته است که با تشریفات، نیایش و قربانی انجام می‌شده‌اند تا خدایان طبیعت را برای نزول باران راضی کنند. آنان حتی کودکان و دختران و پسران نابالغ را سر بریده و قربانی می‌کردند تا از این طریق خدایان را به رحم بیاورند تا درخواستشان را اجابت کند و آنها نیز قربانی کردن را متوقف کنند.

این آیین‌ها در فرهنگ‌های مختلف، نمایانگر رابطه‌ معنوی انسان با طبیعت، و باور به نیرویی فراتر از انسان برای تأمین منابع حیاتی است.

علم کجای داستان قرار می‌گیرد؟

آیا آیین‌های دینی از جمله استسقاء و نماز باران با علم مدیریت آب، محیط زیست و اقلیم در تناقض است یا می‌تواند مکمل آن باشد؟ پاسخ به این سؤال نیازمند تفکر چند ‌بعدی است:

از یک منظر، مدیریت علمی آب (مثل ساخت سد، مدیریت منابع زیرزمینی، تصفیه آب و بهینه‌سازی مصرف) ابزار اصلی مقابله با کم‌آبی است و تکیه صرف بر دعا نمی‌تواند جایگزین اقدامات فنی شود.

اما از منظر معنوی و دینی، نماز باران می‌تواند به عنوان جلوه‌ای از توکل و امید معنوی عمل کند؛ نه به معنای ترک تلاش علمی، بلکه به‌ عنوان درخواست الهی در کنار اسباب طبیعی. همان‌طور که برخی فقها همواره خاطرنشان کرده‌اند ، هدف نماز استسقاء «درخواست اسباب طبیعی» است، نه انتظار معجزه‌ بدون واسطه.

به بیان دیگر، می‌توان نماز باران را مشابه وضعیت بیماری دانست: انسان برای درمان به دکتر مراجعه می‌کند (تکیه بر علم) و هم‌زمان دعا می‌کند (تکیه بر معنویت). هر دو رویکرد را در کنار هم آوردن، نشان ‌دهنده یک رویکرد متوازن به مشکلات است.

در مقام انصاف باید گفت نماز باران را نباید صرفاً یک رویکرد خرافی یا غیرعلمی دانست؛ بلکه می‌تواند بخشی از راهبرد معنوی برای مواجهه با بحران کم‌آبی باشد، اما یقیناً به ‌تنهایی کافی نیست و نیاز به همراهی با مدیریت علمی دارد.