جمجمۀ 2 هزارسالۀ «جنگجوی شکست‌خورده» در زیر دیوار پیدا شد

فرادید| وقتی باستان‌شناسان شروع به کاوش تپه محصور دوران آهن «لا لوما» در شمال اسپانیا کردند، انتظار داشتند سلاح‌ها، استحکامات و اشیای روزمره‌ای که پس از نفوذ روم به قلمرو کانتابری‌ها باقی مانده بود، پیدا کنند. اما آنچه انتظار نداشتند، یکی از آشکارترین بقایای انسانی از جنگ‌های کانتابری بود: یک جمجمه شکسته که زیر سنگ‌های فروریخته دفن شده بود و درست در همان نقطه‌ای حفظ شده بود که آخرین کارزار شمالی روم به اوج خشونت‌آمیز خود رسید. 

به گزارش فرادید، این جمجمه که سال ۲۰۲۰ کشف و اکنون به‌طور دقیق تحلیل شده، متعلق به یک مرد محلی کانتابری است که در محاصره رومی «لا لوما» بین سال‌های ۲۶ تا ۲۵ پیش از میلاد می‌جنگید. شواهد علمی حاصل از تاریخ‌گذاری رادیوکربن، تحلیل تافونومیک و DNA باستانی به یک نتیجه شگفت‌انگیز رسید: سر این مرد بریده شده و توسط سربازان رومی به شکل علنی به‌عنوان نماد پیروزی نمایش داده شده بود، پیش از آنکه استحکامات آگاهانه تخریب شوند. این کشف پنجره‌ای بسیار روشن به تاکتیک‌ها، نمادگرایی و هزینه انسانی فتح نهایی روم بر شبه‌جزیره ایبری ارائه می‌دهد. 

«لا لوما» در استان مدرن پالِنسیا، زمانی دژی تپه‌ای متعلق به قوم کاماریچی بود؛ مردمی که به شدت در برابر سلطه روم مقاومت می‌کردند. منابع تاریخی جنگ‌های کانتابری را که بین ۲۹ تا ۱۶ پیش از میلاد رخ داد، تلاشی طولانی و طاقت‌فرسا توسط امپراتور آگوستوس برای تسخیر آخرین مناطق مستقل سلتی غرب اروپا توصیف می‌کنند. جغرافیای شمال ایبری (کوهستانی، جنگلی و دشوار برای حرکت ارتش‌های بزرگ) این کارزارها را به‌شدت چالش‌برانگیز می‌کرد. با این حال، آگوستوس ژنرال‌های نخبه، چندین لشکر و منابع چشمگیری را بسیج کرد تا کاری را به سرانجام برساند که روم نسل‌ها قادر به انجام آن نبود. 

کاوش‌های باستان‌شناسی در لا لوما نشان می‌دهد ارتش روم با چه روشی این مأموریت را پیش برد. در کاوش‌ها شبکه گسترده‌ای از سازه‌ها در اطراف دژ بومی آشکار شده است: اردوگاه اصلی، قلعه‌های فرعی و خطوط دفاعی طولانی که هم محاصره مخالف و هم محاصره محیطی را تشکیل می‌دادند. این سازه‌ها گواه یک محاصره تمام‌عیار هستند. شواهد نشان می‌دهد حمله نهایی به ورودی شمال‌شرقی متمرکز بوده، جایی که باستان‌شناسان انبوهی از سرنیزه‌ها، میخ‌های کفش‌های رومی، تیغه‌های شکسته و بقایای نبردهای تن‌به‌تن را پیدا کردند. توزیع این مواد گواه درگیری شدید روی دیواره‌ها و در نهایت تصرف دژ توسط رومی‌ها است. 

جمجمه در جایی که حین کاوش‌ها، کشف شد

در همین منطقه، یعنی زیر آوارهای دیوارهای فرو ریخته، محققان جمجمه شکسته را کشف کردند. استخوان‌ها هیچ نشانه‌ای از دفن نداشتند و کنار اسکلتِ کامل پیدا نشدند. در عوض، قطعات در یک منطقه کوچک پراکنده شده بودند که سنگ‌های فروریخته حین یا بلافاصله پس از تخریب رومی سقوط کرده بودند. تاریخ‌گذاری علمی بقایا را با اطمینان به زمان محاصره رومی نسبت می‌دهد. 

ارزیابی انسان‌شناختی نشان داده که مرد بالغ بوده و احتمالاً در دهه چهل زندگی خود بوده است. تحلیل DNA باستانی این تخمین را تقویت کرده و نشان داده که فرد موردنظر مردی با اجداد ژنتیکی معمولِ جمعیت‌های دوران آهن شمال ایبری بوده است. تبار پدری او، R1b-DF27، از دوران عصر برنز با مردمان بومی این منطقه مرتبط بوده است. این نتایج تردیدی باقی نمی‌گذارند که این مرد یکی از مدافعان کانتابری بوده، کسی که در سرزمینی زیسته و جان خود را از دست داده که روم مصرانه می‌خواست بر آن تسلط یابد. 

اما آشکارترین سرنخ‌ها از آسیب‌های خود جمجمه نمایان می‌شوند. جمجمه توسط ضربات پرانرژی به قطعات متعدد شکسته شده، اما الگوی شکستگی‌ها نشان‌دهنده استخوان خشک و نه تازه بود. این نکته نشان می‌دهد جمجمه به قدر کافی در معرض هوا قرار بوده تا بافت نرم خود را از دست بدهد پیش از آنکه توسط سنگ‌های سقوط‌کرده شکسته شود. آثار فرسایش، یعنی سفید شدن زیر آفتاب، ترک سطح و فرسایش جزئی نشان می‌دهد سر در فضای باز باقی مانده، احتمالاً روی دیوار یا سازه مشابهی بوده است. آثار ساییدگی ناشی از پاخوردن پس از خشک شدن جمجمه اما پیش از اینکه آوار آن را بپوشاند، مشاهده شد. تمام این شواهد یک سناریوی دقیق را فاش می‌کنند: سر نمایش داده شده، سپس نزدیک دیوار سقوط کرده یا دور ریخته شده و نهایتاً هنگام تخریب استحکامات توسط رومی‌ها، زیر سازه به دام افتاده است. 

نمایش سرهای بریده تنها یک روش رومی نبود، بلکه نماد نظامی ریشه‌داری در مدیترانه هم بود. سربازان رومی غالباً سر دشمنان را روی نیزه یا دیوارها به‌عنوان ابزار تبلیغات و ترساندن نمایش می‌دادند، موضوعی که به روشنی در نقش‌برجسته‌هایی مانند ستون تراژان دیده می‌شود. برای لشکرهایی که به‌شکل موقت در «لا لوما» مستقر بودند، گذاشتن سر بریده‌ی یک مدافع روی دیوارهای باقی‌مانده، تسلط خود را به هر کسی که نزدیک می‌شد نشان می‌داد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد اشغال رومی محوطه پس از محاصره کوتاه بوده، (چیزی حدود چند ماه) پیش از آنکه ارتش استحکامات را تخریب کرده و تا عمق قلمرو کانتابری پیشروی کند. 

نقشه‌ی بخش برجک که محل پراکندگی مواد کشف‌شده در خاک بین ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ را نشان می‌دهد. محل یافتن قطعات جمجمه‌ی انسانی با جعبه‌ای آبی روشن مشخص شده است

افزون بر معنای نمادین، این جمجمه از دید علمی اهمیت دارد، زیرا بقایای انسانی دوران آهن در شمال اسپانیا بسیار نادر است. فرهنگ منطقه معمولاً سوزاندن اجساد کودکان بزرگتر و بزرگسالان را ترجیح می‌داد و فقط گاهی نوزادان داخل سکونتگاه‌ها دفن می‌شدند. بنابراین، بقایای استخوانی که بتواند DNA یا داده‌های انسان‌شناختی ارائه دهد، در عمل وجود ندارد. جمجمه «لا لوما» یکی از کامل‌ترین و آموزنده‌ترین نمونه‌های بیولوژیکی شناخته‌شده از جوامع کانتابری آن دوره محسوب می‌شود. 

کشف آن تصویر گسترده‌تر جنگ‌های کانتابری را غنی می‌کند و یک ارتباط انسانی ملموس را با نبردی ارائه می‌دهد که بیشتر از طریق خلاصه‌های تاریخی بعدی و آثار مهندسی نظامی روم شناخته شده بود. این کشف، خشونت نزدیک و شخصی لشکرکشی‌های شمالی روم و سرنوشت کسانی که مقاومت کردند را به شکل روشن نشان می‌دهد. هم‌زمان، فرصتی نادر برای پژوهشگران فراهم می‌کند تا تبار، وضعیت سلامت و تجربه زندگی یک جنگجوی کانتابری را مطالعه کنند که لحظات پایانی زندگی او تحت تأثیر یکی از مهم‌ترین نبردهای گسترش امپراتوری روم شکل گرفت.

مترجم: زهرا ذوالقدر