دانشمندی که «غرب» را مات و مبهوت کرد؛ شاهکار شهید شهریاری چه بود؟

ترور دکتر مجید شهریاری در هفتم آذرماه ۱۳۸۹ نقطه عطفی در روند مواجهه ایران با تهدیدهای امنیتی علیه دانشمندان هسته‌ای بود؛ رخدادی که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی داشت و توجه افکار عمومی را به شخصیت علمی و مسیر زندگی این استاد دانشگاه جلب کرد. شهریاری که سال‌ها در حوزه فیزیک هسته‌ای و مهندسی انرژی به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی مشغول بود، در زمانی هدف عملیات تروریستی قرار گرفت که بخش مهمی از پروژه‌های راهبردی کشور را مدیریت می‌کرد و از چهره‌های اثرگذار در توسعه دانش هسته‌ای به شمار می‌رفت.

مجید شهریاری در سال ۱۳۴۵ در شهر زنجان به دنیا آمد و تحصیلات دوران کودکی و نوجوانی خود را در همین شهر گذراند. علاقه او به علوم پایه از سال‌های نخست تحصیل شکل گرفت و در دوران دبیرستان با حضور در المپیادهای علمی استعداد ویژه خود را نشان داد. پس از پایان دوره متوسطه، وارد رشته مهندسی برق در دانشگاه صنعتی شریف شد؛ اما پس از مدت کوتاهی مسیر تحصیلی خود را تغییر داد و به فیزیک هسته‌ای روی آورد، رشته‌ای که بعدها زمینه‌ساز بخش مهمی از فعالیت‌های تخصصی و خدمات علمی او شد. شهریاری تحصیلات خود را تا مقطع دکتری ادامه داد و پس از آن به‌عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی مشغول به کار شد.

تربیت نسل جدید پژوهشگران

حیطه اصلی تمرکز شهریاری، طراحی و تحلیل سامانه‌های هسته‌ای، محاسبات نوترونی و پروژه‌های مرتبط با ایمنی و بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای بود. او علاوه بر تدریس در مقاطع تحصیلات تکمیلی، نقش مؤثری در راه‌اندازی و توسعه برخی آزمایشگاه‌ها و گروه‌های پژوهشی دانشگاه داشت و شاگردان بسیاری را در حوزه‌های تخصصی آموزش داد. فعالیت‌های او تنها به دانشگاه محدود نمی‌شد؛ مشارکت در پروژه‌های ملی، حضور در کمیته‌های علمی و همکاری با مراکز راهبردی کشور بخشی از مسئولیت‌های او را تشکیل می‌داد. بسیاری از همکارانش تأکید کرده‌اند که دقت، نظم، تسلط علمی و روحیه همکاری او نقشی مهم در پیشبرد برنامه‌های فنی ایران داشته است.

تمرکز شهریاری بر فعالیت‌های پژوهشی موجب شده بود که نام او کمتر در فضای عمومی یا رسانه‌ای دیده شود. با این حال، در محافل علمی کشور، از او به‌عنوان یکی از افراد توانمند و مطمئن در محاسبات پیچیده هسته‌ای یاد می‌شد. همکاری او در پروژه‌های مرتبط با بهینه‌سازی عملکرد راکتور تحقیقاتی تهران و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های تخصصی هسته‌ای نشان‌دهنده جایگاه علمی او بود. از سوی دیگر، شهریاری با حضور در نشست‌های علمی بین‌المللی و ارائه مقاله‌های پژوهشی، نقش فعالی در معرفی دستاوردهای علمی ایران داشت.

زندگی خانوادگی شهریاری نیز بخش مهمی از شخصیت او را تشکیل می‌داد. دوستان و همکاران او بارها اشاره کرده‌اند که نظم و آرامش محیط خانواده برایش اهمیت زیادی داشت و با وجود مشغله فراوان، زمان قابل توجهی را برای همراهی با اعضای خانواده اختصاص می‌داد. برخورد صمیمانه و رفتار آرام او در محیط‌های کاری و خانوادگی، چهره‌ای متفاوت از یک استاد دانشگاه و یک متخصص برجسته را نشان می‌داد.

عملیات هدفمند علیه جامعه علمی ایران

در آذرماه ۱۳۸۹، در شرایطی که فضای بین‌المللی پیرامون فعالیت‌های هسته‌ای ایران تحت فشارهای سیاسی و تحریم‌های گسترده قرار داشت، عملیات تروریستی بر علیه او صورت گرفت؛ عملیاتی که از نظر شیوه اجرا، طراحی و هدف‌گذاری، با هدف آسیب‌زدن به توان علمی کشور ارزیابی شد. در این حادثه، انفجار بمب مغناطیسی متصل به خودرو موجب شهادت دکتر شهریاری شد. نحوه انجام این عملیات، سرعت اجرا و انتخاب هدف، توجه محافل امنیتی و رسانه‌ای را به نقش احتمالی سرویس‌های اطلاعاتی خارجی جلب کرد و بسیاری از تحلیلگران این اقدام را بخشی از یک برنامه بزرگ‌تر برای ایجاد اختلال در روند توسعه فناوری هسته‌ای ایران دانستند.

بهجت قاسمی لحظه شهادت همسرش را اینگونه روایت می‌کند: «روز قبل از حادثه دکتر از دانشگاه به من زنگ زد و گفت در دانشگاه جلسه‌ای هست که من هم باید بروم، چون من یک طرح در دست اجرا داشتم که مدتی بود به مشکل خورده بودم و دکتر گفت مشکل طرح من در آن جلسه حل می‌شود. فردای آن روز من خیلی خوشحال بودم.

صبح روز بعد با دکتر از منزل بیرون رفتیم. به علت آلودگی هوا و زوج و فرد شدن خودروها، دکتر نمی‌توانست خودرو بیاورد به همین دلیل با خودروی من رفتیم و به پسرم محسن هم گفتیم با ما بیاید اما گفت کلاس دانشگاه او ساعت ۱۰ صبح است و نیامد و این لطف خدا بود که نیاید تا شاهد این حادثه تلخ نباشد.

شهریاری و راننده جلو نشستند و من هم عقب، دکتر مطابق معمول که بیشترین استفاده را از وقتش می‌کرد در ماشین شروع به گوش کردن تفسیر قرآن آیت الله جوادی آملی کرد، حدود پانصد، ششصد متر در بزرگراه ارتش رفته بودیم که یک موتوری نزدیک ماشین شد در همین حین راننده فریاد زد دکتر برو بیرون. > زهرا اسکندری(خبرنگار): مجید پس از فریاد راننده گفت چی شده؟ من چون کمربند نداشتم بلافاصله از ماشین پیاده شدم راننده هم سریع پیاده شد من رفتم در سمت دکتر را باز کنم تا دکتر سریع پیاده شود که در همین حین بمب جلوی صورت من منفجر شد. بیهوش نشدم، حرارت اولیه انفجار را در صورتم احساس می‌کردم. خواستم بروم به مجید کمک کنم اما نمی‌توانستم حرکت کنم و فقط می‌گفتم مجید من. راننده آمد بالای سر من به او گفتم برو مجید را کمک کن اما راننده که آمد بالای سر مجید، دیدم توی سر خود می زند. یک نگاه به من می‌کرد و یک نگاه به مجید. دیدم کسی نبود کمک کند خودم را کشان کشان رساندم به درب خودرو دیدم مجید بی سر و صدا سرش به سمت راننده بی حرکت افتاده، فهمیدم که مجید شهید شده در این دقایق من فقط داد می زدم و ناله می کردم مجید من.

لحظه‌ای بعد فهمیدم روی برانکارد نیروهای امداد هستم، بی اختیار تا یاد مجید افتادم صحنه کربلا به ذهنم خطور کرد که سر فرزند زهرا (س) را بریدند و چه بلاهایی که بر سر اهل بیت نیاوردند اما مجید من که خاک پای آنها هم نمی‌شود. پس از آن گفتم الحمدلله…»

واکنش‌ها به این حادثه در داخل کشور بسیار گسترده بود. مسئولان اجرایی و امنیتی ضمن محکوم‌کردن این ترور، بر ادامه مسیر علمی کشور تأکید کردند. دانشگاهیان نیز با برگزاری مراسم و انتشار پیام‌های متعدد، ضمن گرامیداشت جایگاه شهریاری، نسبت به پیامدهای این حادثه برای جامعه علمی کشور هشدار دادند.

مقام معظم رهبری درباره جایگاه این شهید و اقداماتی که او انجام داده بود فرمودند:«شهید شهریاری بسیجی‌وار کار کرد. آن روزی که درها را به روی ملت ایران خواستند ببندند که محصول این رادیوداروها به دست مردم نرسد و جمهوری اسلامی دچار مشکل بشود و گفتند «نمی‌فروشیم» که این مرکز تهران تعطیل بشود، اینها – مرحوم شهید شهریاری – هم مشغول کار شدند، تلاش کردند، که بعد آمدند به ما گفتند که توانستیم بیست درصد را تولید کنیم، بعد هم آمدند به ما اطلاع دادند که ما لوله‌ سوخت و صفحه‌ سوخت را هم ساختیم؛ دشمن [متحیر] ماند. این کار کار بسیجی بود.»

پس از شهادت شهریاری، بررسی ابعاد مختلف فعالیت‌های او نشان داد که طی سال‌های اخیر در بخش‌هایی از پروژه‌های مهم هسته‌ای نقش کلیدی داشته و توانسته بود با طراحی مدل‌های پیشرفته محاسباتی، بخشی از مشکلات فنی و تأخیری پروژه‌ها را برطرف کند. همین فعالیت‌ها موجب شد نام او در فضای عمومی بیشتر شنیده شود و بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران نسبت به روش‌های کاری او علاقه‌مند شوند. انتشار آثار علمی، گزارش‌های پژوهشی و کتاب‌هایی که در گروه‌های تخصصی برای آموزش دانشجویان تحصیلات تکمیلی مورد استفاده قرار می‌گرفت، بخشی از میراث علمی شهریاری را شکل داد.

دکتر شهید فریدون عباسی که او نیز در جنگ۱۲روزه ایران و اسرائیل مورد ترور قرار گرفت درباره این شهید می‌گوید: «ما بعدها به مجید می‌گفتیم بابای MCNP این اسم همان نرم افزار است یعنی عبارتی بود که من برای او به کار می‌بردم. یادم آمد یک شوخی دیگر هم با او می‌کردیم، به او می‌گفتیم آقای وپی همان شخصیت کارتونی که از همه چیز سر در می‌آورد. چون از مجید نازنین ما هم همه کاری بر می‌آمد ،ریاضی می‌پرسیدی جواب می‌داد فیزیک می‌پرسیدی جواب می‌داد مثل برق می‌رفت مدار می‌بست. طراحی می‌کرد مدار را دقیق و بی نقص آنالیز می‌کرد چون پایه تحصیلی مجید نازنین ما الکترونیک بود یعنی هر مشکلی نزد مجید کوچولو با آن لهجه آذری می بردی یک جوری می‌خواست حل کند و حل هم می‌کرد. یعنی بلد هم اگر نبود می‌رفت و فکر می‌کرد. لازم بود می‌خواند و می‌پرسید تا بتواند مسئله را حل کند.»

پاسداری از اندیشه‌ها و پژوهش‌های یک استاد

در سال‌های پس از ترور، مجموعه‌ای از مراکز علمی و دانشگاهی به نام شهریاری نام‌گذاری شد تا یاد او در میان جامعه علمی کشور باقی بماند. همچنین، پژوهشگران شاگرد او پروژه‌هایی را که استادشان در آن نقش داشته ادامه دادند و تلاش کردند مسیر علمی او متوقف نشود. برخی از همکاران شهریاری پس از شهادت او اعلام کردند که بخشی از پیشرفت‌های فنی کشور در حوزه سوخت هسته‌ای، تحلیل‌های محاسباتی و افزایش توان نیروگاه‌ها، نتیجه سال‌ها تلاش بی‌وقفه او بوده است.

درباره انگیزه‌های انجام این ترور نیز تحلیل‌های متعددی بیان شده است. بسیاری از گزارش‌ها اشاره کردند که شهریاری در اوج فعالیت‌های تخصصی خود قرار داشته و نقش مستقیم در بخش‌هایی از برنامه‌های بومی‌سازی فناوری هسته‌ای داشته است. به همین دلیل، او در فهرست اهداف عملیات‌های خارجی قرار گرفته بود. برخی تحلیل‌ها نیز این ترور را بخشی از یک زنجیره اقدامات برای ایجاد اختلال در توان علمی کشور دانستند؛ سلسله عملیاتی که نه‌تنها شهریاری، بلکه دیگر دانشمندان مرتبط با پروژه‌های حساس را نیز هدف قرار داده بود. > زهرا اسکندری(خبرنگار): در کنار این تحلیل‌ها، توجه به شخصیت و روش کاری شهریاری نیز مورد بررسی قرار گرفت. بسیاری از همکارانش تأکید کرده‌اند که او فردی دور از هیاهوی رسانه‌ای، اهل کار گروهی و به شدت متکی بر روش‌های علمی و مستند بوده است. رویکرد او در کلاس درس نیز همین ویژگی را منعکس می‌کرد؛ شهریاری از دانشجویان می‌خواست مسائل را با تحلیل دقیق و محاسبات قوی دنبال کنند و به جای حفظ فرمول‌ها، به درک ساختار مسائل توجه کنند. برخی از دانشجویان او بعدها اشاره کردند که شیوه تدریس شهریاری به آن‌ها کمک کرده تا در پروژه‌های پیچیده داخلی و خارجی عملکرد بهتری داشته باشند.

با گذشت سال‌ها از شهادت او، نام شهریاری همچنان در کنار نام دانشمندان برجسته هسته‌ای ایران ذکر می‌شود و بسیاری از پژوهش‌ها و پروژه‌ها که در ادامه مسیر علمی او تعریف شده‌اند، تأکیدی بر نقش اثرگذار این استاد در توسعه فناوری‌های بومی است. همچنین، انتشار اسناد و گزارش‌های علمی که نشان‌دهنده حجم مسئولیت‌های او در سال‌های پایانی زندگی است، تصویر روشن‌تری از میزان فعالیت‌های شهریاری ارائه می‌دهد.

ترور شهریاری تنها یک فقدان شخصی یا خانوادگی نبود؛ این حادثه بخشی از یک روند تاریخی در مواجهه ایران با چالش‌های امنیتی در حوزه علم و فناوری محسوب می‌شود. پیامدهای این حادثه در سال‌های بعد، سبب شد موضوع حفاظت از دانشمندان و پژوهشگران در دستور کار جدی‌تری قرار گیرد و برنامه‌های امنیتی و حفاظتی در مراکز علمی تقویت شود. راه‌اندازی برخی ساختارهای حمایتی و آموزشی نیز در همین دوره انجام شد.

امروز، یاد و نام دکتر مجید شهریاری در کنار جایگاه علمی او، بخشی از حافظه پژوهشی کشور را تشکیل می‌دهد. کارنامه او نشان می‌دهد که رشد علمی تنها حاصل تلاش فردی نیست، بلکه نیازمند حمایت و امنیت پایدار برای پژوهشگران است. استمرار فعالیت‌های علمی او توسط شاگردان و همکارانش، و نیز حضور نام او در مراکز دانشگاهی، نشانه‌ای از این است که مسیر علمی یک دانشمند با ترور متوقف نمی‌شود.

منبع: مهر