چرخه باران و سیلاب؛ نه توان مدیریت خشکسالی را دارید و نه عرضهٔ جمع‌کردن سیلاب را!

شایانیوز– در روزهای اخیر با فعال شدن سامانه‌های بارشی شدید در جنوب کشور، سیل و آب‌گرفتگی شدید و بحرانی در استان‌های فارس، هرمزگان، کرمان، بوشهر، بخشی از سیستان و بلوچستان و خوزستان ایجاد شده و خیابان‌ها در برخی شهرها به رودخانه‌های خروشان بدل شده‌اند و ارتباط تعدادی از روستاها در برخی استان‌ها قطع شده است.

طبق آمار تا کنون تعداد جان‌باختگان به ۷ نفر رسیده، از جمله یک امدادگر که هنگام خدمت‌رسانی در جهرم جان باخته است.

در شهرهای ساحلی، خیابان‌ها و بخش‌هایی از اسکله‌های تجاری و تردد شهری دچار آب‌گرفتگی گسترده شده و خانه‌ها و زیرساخت‌ها نیز تحت تاثیر قرار گرفته‌اند.

چرا برخی کشورها کمتر آسیب می‌بینند؟

سیلاب‌ها تنها یک رخداد منطقه‌ای نیستند، بلکه طیف گسترده‌ای از کشورها درگیر آن هستند، اما تمایز اصلی در میزان تلفات و خسارت‌ها، ارتباط مستقیمی با کیفیت زیرساخت‌ها، سیستم هشدار و آمادگی مدیریت بحران دارد.

وجه تمایز سایر کشورها

شبکه‌های پیشرفتهٔ هشدار زودهنگام وجود دارد که قبل از وقوع سیلاب مردم را آگاه می‌کند؛

مسیردهی و مهندسی رواناب در شهرها استاندارد است؛

زیرساخت‌های مقاوم و مستحکم در برابر رواناب و سیل ساخته شده‌اند.

لایهٔ‌های فنی بحران؛ چرا، سیلاب در ایران مهار نمی‌شود؟

الگوهای جدید بارشی و اثرات تغییر اقلیم

در سال‌های اخیر، بارش‌های ناگهانی با شدت بالا در ایران و دیگر مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا بیشتر شده است، چنان‌که حتی با بارش‌های نه‌چندان شدید (برای مثال ۶ تا ۱۵ میلی‌متر در زمان کوتاه) رواناب می‌تواند منجر به سیلاب شود، به‌ویژه اگر زمین فرصت نفوذ آب را نداشته باشد و یا بستر رودخانه‌ها ضعیف باشد.

این الگوهای بارشی، که بخشی از اثرات تغییرات اقلیمی شناخته می‌شوند، زمانی بیشتر اثرگذار می‌شوند که زیرساخت‌های شهری و حریم رودخانه‌ها فرسوده، تخریب‌شده یا توسعهٔ نامناسب داشته باشند؛ عواملی که می‌توانند شدت خسارت را به‌طور چشمگیری افزایش دهند.

توسعهٔ انسانی و ضعف زیرساخت‌ها

تجاوز به حریم رودخانه‌ها، فرسودگی شبکه‌های زهکشی شهری، نبود سامانه‌های جامع پیش‌بینی و هشدار به ‌موقع، و ضعف در برنامه‌ریزی شهری از جمله عوامل انسانی هستند که شدت خسارت‌های ناشی از سیل را افزایش می‌دهند.

در مناطقی که زیرساخت‌های دفع رواناب مدرن وجود ندارد یا شبکه‌های زه‌کشی قدیمی هستند، حتی بارش‌های متوسط می‌تواند به سیل و آب‌گرفتگی شدید تبدیل شود.

در بسیاری از شهرها، شبکه‌های زهکش شهری، کانال‌ها و سیل‌بندها برای مقابله با بارش‌های ناگهانی سنگین طراحی نشده‌اند، و این باعث می‌شود که آب بارندگی به سرعت به نقاط مسکونی وارد شود و خسارت ایجاد کند.

نبود مدیریت یکپارچهٔ بحران

تداخل مسئولیت‌ها میان دستگاه‌های مختلف (شهرداری‌ها، وزارت نیرو، سازمان هواشناسی، و مدیریت بحران) باعث می‌شود که پاسخ اضطراری و هماهنگی لازم در سطح ملی و منطقه‌ای مطلوب نباشد؛ موضوعی که بارها بعد از سیلاب‌های گذشته مورد نقد کارشناسان و رسانه‌ها قرار گرفته است.

لایهٔ‌های فنی بحران؛ چرا، سیلاب در ایران مهار نمی‌شود؟

از منظر مهندسی آب و شهرسازی، ایران با یک شکست هم‌زمان در «طراحی»، «نگهداشت» و «بهره‌برداری» مواجه است. بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های شهری، از کانال‌های دفع آب‌های سطحی تا مسیل‌ها و شبکه‌های جمع‌آوری رواناب، یا اساساً بر مبنای الگوهای بارش قدیمی طراحی شده‌اند یا در دهه‌های اخیر بدون به‌روزرسانی رها شده‌اند. بارش‌های کوتاه‌مدت و پرحجم امروز، از نظر فنی خارج از ظرفیت طراحی این شبکه‌هاست.

در بسیاری از شهرهای جنوبی و مرکزی، شبکهٔ زهکشی یا ناقص است یا اصلاً وجود ندارد. آب باران به‌جای هدایت کنترل‌شده، در سطح معابر، محله‌ها و بافت‌های فرسوده پخش می‌شود و در نهایت، به‌ صورت مخرب مسیر طبیعی خود را باز می‌کند. این وضعیت نه حاصل «غافلگیری اقلیمی»، بلکه نتیجهٔ مستقیمِ بی‌توجهی مزمن به اصول مهندسی شهری است.

مسیل‌ها، رودخانه‌ها و خطای مرگبار تصرف بستر طبیعی آب

یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید سیلاب در ایران، تصرف گستردهٔ بستر و حریم رودخانه‌ها و مسیل‌هاست. در دهه‌های گذشته، بخش بزرگی از مسیرهای طبیعی عبور سیلاب یا با ساخت‌وسازهای مسکونی و تجاری مسدود شده‌اند یا با پروژه‌های عمرانی غیراصولی تغییر مسیر داده‌اند.

از دیدگاه فنی، رودخانه‌ای که زهکشی نشده و فضای تنفس ندارد، در زمان بارش شدید ناگزیر از طغیان است. سیلاب «غیرمنتظره» نیست؛ بلکه دقیقاً از همان‌جایی عبور می‌کند که سال‌ها پیش برایش بسته شده است. این پدیده در استان‌هایی مانند فارس، خوزستان و سیستان و بلوچستان بارها تکرار شده و هر بار، هزینهٔ آن به‌ صورت تلفات انسانی یا خسارت سنگین مالی پرداخت شده است.

خاک، پوشش گیاهی و فروپاشی تعادل زیست‌محیطی

از منظر محیط‌زیست، تخریب گستردهٔ پوشش گیاهی نقش مستقیمی در شدت سیلاب‌ها دارد. مراتع فقیر، جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه و فرسایش خاک باعث شده‌اند که زمین توان جذب آب را از دست بدهد. در نتیجه، بارانی که در گذشته به‌ تدریج جذب خاک می‌شد، امروز به رواناب سریع و مخرب تبدیل می‌شود.

کارشناسان محیط‌زیست تأکید می‌کنند که سیلاب‌های امروز، صرفاً نتیجهٔ بارش نیستند، بلکه محصول دهه‌ها تخریب اکوسیستم‌اند. وقتی خاک زنده نباشد، باران نعمت هم به تهدید تبدیل می‌شود.

سدسازی بدون حکمرانی آب؛ مسئله‌ای که بحران را حل نکرد

برخلاف تصور رایج، تعداد بالای سدها لزوماً به معنای مدیریت موفق آب نیست. بسیاری از سدهای ایران یا با اهداف غیرکارشناسی ساخته شده‌اند، یا فاقد اتصال مؤثر به شبکه‌های پایین‌دست هستند. در زمان بارش شدید، سدها یا ناچار به رهاسازی اضطراری می‌شوند یا اساساً نقشی در کنترل سیلاب ندارند.

از دید فنی، نبود مدیریت یکپارچهٔ حوضه‌های آبریز باعث شده که سد، شهر، زمین کشاورزی و اکوسیستم هرکدام به‌ صورت جزیره‌ای دیده شوند؛ نتیجه آن است که هیچ‌کدام کارکرد بهینه ندارند.

تحلیلگران بین‌المللی حوزهٔ اقلیم تأکید می‌کنند که تغییر اقلیم، تنها «ضریب تشدید کننده» است، نه عامل اصلی فاجعه. کشورهایی که زیرساخت، دادهٔ دقیق، و نظام تصمیم‌گیری علمی دارند، با بارش‌های شدید هم دچار فروپاشی نمی‌شوند. در ایران، اما تغییر اقلیم بر بستری از ناکارآمدی سوار شده و ریسک را به سطح بحران سیستماتیک رسانده است.

از منظر فنی و زیست‌محیطی، سیلاب‌های ایران نه یک حادثهٔ طبیعی، بلکه یک پدیدهٔ «قابل پیش‌بینی و قابل پیشگیری» هستند. آنچه مانع پیشگیری شده، نه کمبود دانش یا فناوری، بلکه فقدان ارادهٔ مدیریتی، تصمیمات غیرعلمی و اولویت ‌دادن به تصمیم‌های کوتاه‌مدت و غیرپایدار است.

باران می‌آید، بحران ایجاد می‌شود، سپس بحران می‌گذرد و فراموش می‌شود و بار بعد، همه دوباره غافلگیر می‌شوند در حالی که هیچ‌چیز غافلگیرکننده‌ای در کار نیست. ما در یک چرخه تکراری گرفتار شده‌ایم.