آژیر قرمز در اصفهان به صدا درآمد

مسعود پزشکیان رئیس جمهور هفته گذشته به سیم آخر زد. او دولت را «بیکار» خطاب کرد که فقط برق و آب مصرف می‌کند. او یک هشدار جدی در مورد وضعیت سه شهر تهران، قزوین و اصفهان داد. پزشکیان گفت: امروز قزوین و اصفهان به‌شدت دچار مشکل فرونشست زمین هستند. این پدیده، آثار باستانی و میراث فرهنگی، اجتماعی و علمی ما را نابود می‌کند، چرا که آب زیر پای زمین را کشیده‌ایم. در تهران نیز شرایط به‌مراتب وخیم‌تر است و اطراف تهران وضعیتی حتی بدتر دارد. 

کارشناسان سالهاست در مورد بحران فرونشست زمین در شهرهای مختلف هشدار داده‌اند. موضوع در اصفهان بسیار جدی است. مسعود مجرّب، مسئول پروژه مطالعاتی فرونشست اصفهان، می‌گوید «شهرک نیروی هوایی» در منطقه ۸ اصفهان تقریباً خالی از سکنه شده است. او به رویداد۲۴ گفته : «تخلیه این شهرک و مدارس به یکباره صورت نگرفته و طی چهار سال اخیر اتفاق افتاده است. ترک‌خوردگی‌های عمیق از پی تا سقف باعث شده این خانه‌ها دیگر قابل سکونت نباشند.» هم‌زمان دست‌کم ۴۰ مدرسه در مناطق مختلف شهر به دلیل خطر ترک‌خوردگی و فرونشست یا تعطیل شده یا به مکان دیگری منتقل شده‌اند.

گشت‌وگذار در محله‌های قدیمی اصفهان نشان می‌دهد ترک‌های طولی و عرضی دیگر محدود به دیوار نیست و در بسیاری موارد از پی تا سقف ادامه دارد؛ ساختمان‌هایی که ساکنان‌شان یک‌شبه مجبور به تخلیه شده‌اند. به گفته مسئول پروژه مطالعاتی، «در شهرک نیروی هوایی بسیاری از ساختمان‌ها عملاً خالی مانده‌اند و آنچه باقی مانده تصویری است از شهری که به‌تدریج در حال بلعیده شدن زیر پای خودش است.»

فرونشست یا فروریزش؛ مسئله فقط اصفهان نیست

مجرب، مجری و مدیر پروژه بررسی فرونشست زمین در اصفهان است. او در گفت‌وگو به رویداد۲۴ گفته: «اصفهان روی یک آبخوان بزرگ قرار دارد که به آن خان یا آب‌خوان می‌گوییم. کاهش سطح آب زیرزمینی و تغییرات هیدرولوژیک باعث شده ترک‌های گسترده‌ای در ساختمان‌ها به وجود بیاید. این ترک‌ها محدود به دیوار نیست، از پی تا سقف ادامه دارند و در بسیاری موارد، بنا‌ها را غیرقابل سکونت کرده‌اند. به‌طور مشخص، در شهرک نیروی هوایی در منطقه ۸ اصفهان، بخش زیادی از واحد‌های مسکونی ترک خورده‌اند و عملاً تخلیه شده‌اند. در کنار آن، حدود ۴۰ مدرسه در سطح شهر یا به دلیل خطر بسته شده یا مجبور شده‌اند مکان‌شان را تغییر دهند. این مدارس در نقاط پراکنده قرار دارند و بعضی آسیب‌شناسی شده، بعضی مطالعه شده و برخی هنوز نیازمند بررسی‌اند.»

او با اشاره به اینکه در بعضی نقاط فروریزش هم دیده شده و با تفاوت این پدیده با فرونشست تاکید کرد: «باید این دو را از هم تفکیک کنیم. فرونشست یک پدیده تدریجی است؛ یعنی سطح زمین به مرور پایین می‌آید. اما فروریزش (کالپس) ناگهانی اتفاق می‌افتد؛ زمین یکباره فرو می‌ریزد.»

مجرب می گوید: در خیابان بهشت اصفهان، آنچه رخ داد فروریزش بود. علت اصلی آن شسته شدن ذرات ریز خاک (ریزشویی) بود که به مرور باعث خالی شدن فضا و در نهایت فروریزش ناگهانی شد. گاهی هم فرونشست بستر را آماده می‌کند و وقتی عوامل دیگری مثل ترکیدگی لوله‌ها یا عبور خطوط مترو اضافه می‌شود، فروریزش موضعی رخ می‌دهد. نکته مهم این است که در همه نقاطی که فروریزش اتفاق افتاده، بالاترین نرخ فرونشست ثبت نشده است. این نشان می‌دهد عوامل ترکیبی در کارند.»

علت فرونشست زمین در اصفهان چیست؟

مجرب درباره ریشه‌های این بحران گفت: «اگر بخواهیم صادقانه بگوییم، ریشه‌ها در سیاست‌ها و تصمیم‌های گذشته است. ما قنات‌ها را که یک نظام پایدار برداشت آب بود، رها کردیم و به جای آن چاه‌های عمیق زدیم. پمپ‌محور شدن برداشت آب، تعادل آبخوان‌ها را به هم زد. سدسازی و طرح‌های انتقال آب بدون توجه به ظرفیت‌های محیط‌زیستی اجرا شد. سهم‌بندی آب بین کشاورزی، صنعت و شرب درست مدیریت نشد. شبکه‌های آب شهری فرسوده است و هدررفت بالایی دارد؛ سهمی که مردم در مصرف دارند نسبت به کل ماجرا خیلی اندک است، اما بیشترین هدررفت در بخش‌های دیگر است. در سطح کلان‌تر، سیاست‌های کشاورزی ما غلط بوده؛ محصولاتی پرآب‌بر در جا‌هایی کشت شده که اصلاً مناسب نبوده. سیاست خارجی و دیپلماسی آب هم به هم ریخته است و الگوی مصرف و تولید غذایی کشور با ظرفیت منابع آب همخوانی ندارد.»

مجری پروژه مطالعاتی فرونشست اصفهان می گوید «باید یک ساختار جدید ایجاد شود». به گفته او بحران به قدری جدی است که باید «نهادی مستقل یا چیزی شبیه یک وزارتخانه خاص» برای رسیدگی به آن تأسیس شود؛ «من اسمش را «وزارت مخاطرات» می‌گذارم. نهادی که هم آب را مدیریت کند، هم انرژی را و هم مخاطرات زیست‌محیطی را.»

مجرب توضیح داده: باید یک شورای عالی یا نگهبان آب و انرژی تشکیل شود که هیچ پروژه‌ای بدون ارزیابی جامع زیست‌محیطی و اقتصادی تأیید نشود. الگوی کشت باید اصلاح شود؛ محصولات پرآب‌بر فقط در مناطقی که منابع کافی دارند کشت شوند. شبکه‌های آب شهری باید بازسازی شوند تا هدررفت کاهش یابد. سواد آبی باید در آموزش‌وپرورش تقویت شود؛ یعنی از کودکی آموزش داده شود که آب چگونه منبعی است و چطور باید از آن حفاظت کرد.

او با هشدار درباره اینکه اگر این اقدامات انجام نشود، چه آینده‌ای در انتظار شهر خواهد بود؟ گفت: «اگر همین مسیر ادامه پیدا کند، پیامد‌ها بسیار گسترده خواهد بود. تخلیه شهرک‌ها و تعطیلی مدارس فقط آغاز ماجراست. در ادامه، شاهد مهاجرت اجباری خانواده‌ها، نابودی سرمایه‌های شهری، تخریب زیرساخت‌ها و شکل‌گیری بحران‌های اجتماعی خواهیم بود. فرونشست تنها ترک دیوار‌ها نیست، بلکه سرآغاز بی‌ثباتی‌های بزرگ‌تر است. طبیعت همواره راه خودش را می‌رود؛ اگر ما اصول آن را نادیده بگیریم، انتقام سختی خواهد گرفت. متأسفانه کارشناسان سال‌هاست هشدار می‌دهند و توجهی نشده. امروز دیگر این هشدار‌ها به فریاد رسیده است.»