ماجرای تعرض به حریم تخت‌ جمشید

طرح جامع جدید شهر مرودشت و تصمیم برای الحاق اراضی تازه از حریم شماره 2 تخت جمشید به محدوده شهری، بار دیگر مسئله حساس حریم این میراث جهانی را در صدر اخبار قرار داد. در حالی که فعالان میراث فرهنگی از تهدیدهای احتمالی برای جایگاه این اثر در یونسکو سخن می‌گویند، مقامات بر رعایت کامل ضوابط حفاظتی و پایبندی به مصوبات یونسکو تاکید دارند.

در روزهای اخیر، موضوع طرح جامع شهر مرودشت و الحاق حدود ۹۶۰ هکتار به محدوده شهری، درحالی که حدود ۴۶۰ هکتار از اراضی موردنظر برای توسعه، واقع در شهرک مهدیه مرودشت، با حریم درجه دو تخت جمشید همپوشانی دارد و این محدوده شامل محوطه باستانی فیروزی است که دارای آثار هخامنشی بوده که هنوز کاوش‌نشده‌، واکنش‌های گسترده‌ای را در میان فعالان میراث فرهنگی، کارشناسان و مسئولان به‌دنبال داشته است. 

در پی انتشار گزارش‌ها و اظهار نظرهای گوناگون درباره الحاق اراضی جدید به محدوده شهری مرودشت و نگرانی‌ها از تداخل این اراضی با حریم میراث جهانی تخت‌جمشید، ایسنا بر آن شد تا مروری جامع بر روند این ماجرا، و واکنش‌ها و مواضع نهادهای مسئول داشته باشد.

این گزارش با هدف تبیین ابعاد مختلف موضوع، مرور داده‌های منتشرشده در رسانه‌ها و جمع‌بندی دیدگاه کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی تنظیم شده است. بدیهی است آنچه در ادامه می‌آید، نه بازتابی تازه از یک رویداد، بلکه بازخوانی تحولات هفته‌های اخیر در فضای رسانه‌ای و تخصصی کشور است.

ماجرا از انتشار نقشه‌ای از سوی اسفندیار عبداللهی، نماینده مردم مرودشت، پاسارگاد و ارسنجان در مجلس شورای اسلامی، آغاز شد و بحث‌های گسترده‌ای را درباره‌ طرح جامع جدید شهر مرودشت و احتمال تداخل آن با حریم تخت‌ جمشید به دنبال داشت.

نگرانی باستان‌شناسان در واکنش به این خبر از آنجا آغاز شد که بررسی‌های آنها نشان می‌داد «حدود ۴۶۰ هکتار از اراضی مورد نظر برای توسعه، واقع در شهرک مهدیه مرودشت، با حریم درجه دو تخت جمشید همپوشانی دارد و این محدوده شامل محوطه باستانی فیروزی است که دارای آثار هخامنشی بوده که هنوز کاوش‌نشده‌ و این توسعه می‌تواند آثار باستانی کشف‌نشده را در معرض خطر قرار دهد.» 

انتشار این اخبار با واکنش فوری فعالان میراث فرهنگی نیز روبه‌رو شد. برخی کارشناسان در گفت‌وگو با رسانه‌ها هشدار دادند که نقشه‌های دقیق حریم تخت‌ جمشید تاکنون به‌صورت عمومی منتشر نشده و این امر امکان تفسیرهای نادرست یا تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ای پرخطر را فراهم کرده است.

همچنین بر اساس اظهارات برخی از کارشناسان میراث فرهنگی «هرگونه تغییر در محدوده حریم درجه 2، حتی با مجوز، ممکن است به‌تدریج، الگوی بی‌توجهی به ضوابط جهانی حفاظت از میراث فرهنگی را تقویت کند.» ضمن اینکه گفته شده است: «تجربه‌های گذشته نشان داده است که توسعه‌های شهری و عمرانی در اطراف محوطه‌های جهانی، در صورت نبود نظارت سخت‌گیرانه، می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد.»

در ادامه واکنش‌های عمومی نسبت به احتمال نقض حریم ثبت جهانی تخت‌جمشید، اما احمد نیکخواه‌نائینی، مدیرکل دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، که از تصویب نهایی طرح جامع مرودشت با تأکید بر صیانت از عرصه و حریم اثر جهانی تخت جمشید خبر داده، تاکید کرده است: «حتی یک متر از حریم ممنوعه‌ی تخت جمشید به محدوده‌ طرح جامع شهر مرودشت اضافه نشده است.»

فرهاد عزیزی زلانی، مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی نیز در اظهاراتی مشابه گفته است: «حفاظت از تخت‌جمشید خط قرمز ماست. هیچ‌کس در وزارت میراث فرهنگی اجازه ندارد طرحی را تصویب کند که حتی احتمال آسیب به حریم این اثر جهانی را ایجاد کند. در بازنگری طرح جامع شهر مرودشت، تمامی ضوابط و ملاحظات حفاظتی بدون تغییر لحاظ شده است.»

همچنین عزیزی تاکید کرده است: «ادعاهای منتشرشده در فضای مجازی، مبتنی بر نقشه‌هایی هستند که اعتبار کارشناسی ندارند و عمده توسعه‌های شهری در جهت‌های غیر میراثی برنامه‌ریزی شده‌اند.»

محمدجواد جعفری، سرپرست پایگاه جهانی تخت جمشید، پایگاه میراث جهانی تخت جمشید نیز اظهار کرده است: «تصویری که از سوی یکی از نمایندگان مردم مرودشت در مجلس منتشر شده، مبنای واقعی ندارد و با نقشه‌های رسمی و مصوبات پایگاه مطابقت نمی‌کند.»

در واکنش به انتشار همان نقشه، پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید در توضیحی رسمی که در رسانه‌ها منتشر شده است، با رد صحت ادعاهای مطرح‌شده، اعلام کرد: «هیچ تغییری در عرصه و حریم‌های مصوب تخت‌ جمشید و نقش‌ رستم اعمال نشده است و هرگونه طرح شهری جدید، ملزم به اخذ استعلام و تأیید از وزارت میراث فرهنگی و پایگاه جهانی تخت‌ جمشید است.»

افزون بر این‌ها، بهزاد مریدی، مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی استان فارس، شایعات اخیر درباره وضعیت مجموعه جهانی تخت‌ جمشید را «بی‌اساس» خوانده و تأکید کرده است که «اقدامات حفاظتی و نظارتی با دقت کامل در جریان است و هیچ تهدیدی متوجه این اثر تاریخی نیست.»

با وجود چنین اظهارات رسمی از سوی مقامات دولتی، در گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌های دیگر آمده است که «در اطراف محدوده حریم درجه 2 تخت جمشید، تحرکاتی در زمینه خرید و فروش زمین و افزایش قیمت اراضی مشاهده شده است. کارشناسان هشدار داده‌اند چنین روندی، در صورت نبود شفافیت در محدوده‌های قانونی، می‌تواند زمینه‌ساز فشارهای اقتصادی برای توسعه شهری در مجاورت محوطه جهانی (تخت جمشید) شود.»

برخی باستان‌شناسان نیز یادآور شده‌اند حتی اگر محدوده طرح جامع با حریم مصوب تداخلی نداشته باشد، گسترش شهر، افزایش تردد و تغییر کاربری زمین‌ها می‌تواند در درازمدت به منظر فرهنگی و بستر اکولوژیکی تخت‌جمشید آسیب برساند.

همچنین در واکنش به این اخبار، کاربران شبکه‌های اجتماعی و فعالان حوزه میراث فرهنگی با هشتگ‌هایی چون «#تخت_جمشید» و «#حریم_تاریخی» و همچنین، راه اندازی کارزاری با عنوان «هشدار خروج تخت جمشید از میراث جهانی یونسکو» نسبت به این ماجرا واکنش نشان داده‌اند. عمده خواسته‌ها معطوف به توقف گسترش شهری مرودشت در حریم تخت جمشید و البته، انتشار عمومی نقشه‌های دقیق حریم تخت‌جمشید و ارائه گزارش‌های رسمی ارزیابی اثرات زیست‌ فرهنگی طرح جامع مرودشت است تا افکار عمومی بتواند بر پایه اطلاعات معتبر قضاوت کند.

اظهارات مدیرکل دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نیز به نوعی تایید می‌کند که طرح جامع مرودشت با حریم درجه 2 تخت جمشید به نوعی هم‌پوشانی دارد و آنچه قرار نیست مورد تعرض قرار گیرد عرصه و حریم درجه یک تخت جمشید است.

نیکخواه‌نائینی گفته است «تخت جمشید دارای عرصه، حریم درجه‌ یک، حریم درجه‌ دو و حریم درجه‌ سه است، که بر اساس ضوابط میراثی، در عرصه (مجموعه کاخ تخت جمشید) و حریم درجه‌ یک اثر جهانی تخت جمشید (پهنه‌ واقع در رنگ سبز نقشه) هرگونه اقدام شهرسازی و عمرانی و ممنوع و احداث بنا در حد صفر است و باید در وضع موجود خود حفظ و صیانت شود. این مهم تاکنون نیز رعایت شده و تمامی دست‌اندرکاران بر آن اهتمام دارند. مرز این حرایم از وزارت میراث‌ فرهنگی اخذ و در طرح جامع شهر مرودشت منعکس شد و بر همین اساس، تمامی عرصه و حریم درجه یک در خارج از محدوده شهر واقع شده است. بر اساس ضوابط میراثی، در حریم درجه‌ ۲ (پهنه‌ واقع در رنگ قرمز)، با ملاحظاتی که مصوب و ابلاغ شده است، امکان ساخت‌وساز با حداکثر ارتفاع ۸.۵ متر و کاربری‌های معین‌شده قابل انجام است که در مصوبه‌ شورای عالی شهرسازی و معماری قید و تاکید شده است.

تصویری که از محدوده حریم تخت جمشید در فضای مجازی منتشر شده است.

به نظر می‌رسد برای پایان دادن به این مناقشه، لازم است وزارت میراث فرهنگی و شورای عالی شهرسازی با انتشار رسمی نقشه‌های GIS حریم تخت‌ جمشید و گزارش ارزیابی اثرات زیست‌ فرهنگی طرح جامع مرودشت، زمینه اطلاع‌رسانی شفاف و اعتماد عمومی را فراهم کنند و همچنین به پرسش‌های افکار عمومی و کنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی درباره خطرات و تعرض احتمالی این طرح، با پرهیز از کلی‌گویی، پاسخ شفاف‌تری به نگرانی‌ها درباره احتمال خروج این اثر از فهرست میراث جهانی داده شود.

منبع: ایسنا