هوش مصنوعی، راه‌حل بنیادین اتلاف منابع و بحران‌های مالی دولت

باشگاه خبرنگاران جوان – به نقل از شورای عالی انقلاب فرهنگی، سعیدرضا عاملی، هوش مصنوعی را نه صرفاً یک فناوری، بلکه یک نظام خوشه‌ای هوشمند خواند که قادر است روابط پیچیده بین متغیر‌های متعدد را به‌صورت پویا و هوشمندانه مدیریت کند.

وی توضیح داد: هوش مصنوعی یک واحد نیست؛ بلکه یک نظام خوشه‌ای است که رابطه بین چندین متغیر را به‌صورت هوشمند برقرار می‌کند. این نظام می‌تواند هر خدمت دولتی، چه در بخش صنعت، کشاورزی یا خدمات عمومی، را به یک ماژولار (ماژول‌بندی‌شده) و در نهایت به یک نظام و اره قابل اقدام و رصد کمی (scaleable) تبدیل کند.

هوش مصنوعی مولد: قدرت پردازش فراتر از تصور

رئیس شورای تحول علوم انسانی اشاره کرد که هوش مصنوعی مولد در برخی از سامانه‌های پیشرفته جهان، از بیش از دو تریلیون متغیر برای تولید پاسخ‌های دقیق و هوشمند استفاده می‌کند. این ظرفیت، امکان تبدیل کل ساختار دولت به یک نظام زبانی بزرگ متصل به داده‌های ملی را فراهم می‌آورد. دولت می‌تواند با ایجاد یک سیستم زبانی هوشمند مبتنی بر داده‌های ملی، خدمات را به‌صورت هدفمند، سریع و بدون واسطه به مردم ارائه دهد.

وی در ادامه به تحولات فلسفی و عملیاتی ناشی از حضور هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: در دنیای فیزیکی، زمان تابعی از فاصله و سرعت است، اما در فضای مجازی و هوشمند، فاصله حذف می‌شود و مفهوم زمان دگرگون می‌شود. در این فضا، همه کاربران می‌توانند در یک لحظه، خدمات را دریافت کنند.

عاملی با اشاره به مشکلات فعلی سامانه‌های دولتی هشدار داد که طراحی سامانه‌های مقیاس‌پذیر و مقاوم در برابر تقاضای همزمان (مثلاً برای ۱۰ میلیون نفر) یک ضرورت است که تنها با معماری‌های هوشمند و مبتنی بر هوش مصنوعی قابل دستیابی است.

کاربرد‌های هوش مصنوعی در حل بحران‌های ساختاری

استاد دانشگاه تهران با اشاره به دو بحران اصلی کشور، کمبود آب و ناترازی انرژی گفت که هوش مصنوعی می‌تواند راه‌حل‌های عملی و کارآمدی ارائه دهد، در بخش کشاورزی که حدود ۷۰ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد، هوش مصنوعی می‌تواند یک نظام آبیاری هوشمند ایجاد کند که بر اساس داده‌های لحظه‌ای از خاک، گیاه، آب و هوا، میزان آب مصرفی را بهینه کند. این سیستم تنها آبیاری قطره‌ای نیست، بلکه یک شبکه از دستگاه‌های متصل است که لایه‌های مختلفی از اطلاعات را جمع‌آوری و تحلیل و مسیر اقدام ایجاد می‌کند. با این رویکرد، حداقل ۴۰ درصد از هرزآب‌ها قابل جبران است. در بخش انرژی نیز هوش مصنوعی می‌تواند الگو‌های مصرف را به‌گونه‌ای مدیریت کند که برق تنها در زمان‌های ضروری و برای ارائه خدمات، مصرف شود، نه اینکه به‌صورت دائمی و هدررفت را کاهش دهد.

دولت هوشمند فراگیر: جایگزین دولت فیزیکی-سنتی

عاملی تأکید کرد که دوران دولت فیزیکی و حضوری در حال پایان است، ما به یک دولت هوشمند فراگیر نیاز داریم، نه به عنوان یک شعار، بلکه به‌عنوان یک عملیات واقعی. وی به عنوان مثال به کشور‌های همسایه اشاره کرد که در حال ساخت مراکز عظیم داده با ظرفیت‌های بی‌سابقه هستند، یکی از کشور‌های همسایه در حال ایجاد مرکزی هوش مصنوعی است که ۵ گیگاوات برق مصرف می‌کند و بین ۱٫۵ تا ۲ میلیون سرور امکان بهره‌برداری پیدا می‌کند، رکوردی جهانی که شرکت‌های بزرگ جهانی نیز در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

گام‌های ضروری برای ایران

وی سه گام کلیدی برای ورود جدی ایران به عصر هوش مصنوعی مطرح کرد: اعمال مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی؛ عضویت رئیس این سازمان در هیئت دولت به‌منظور تصمیم‌گیری سریع و هماهنگ؛ تشکیل و فعال‌سازی شورای راهبردی و سیاست‌گذاری هوش مصنوعی با جدیت کامل.

عاملی با اشاره به اینکه این تحول، فرصتی برای ایجاد دولتی کارآمد، قدرتمند و موفق است، گفت: هوش مصنوعی می‌تواند نارضایتی‌های ناشی از واسطه‌های انسانی را به سمت صفر سوق دهد. ما امروز در آستانه‌ای ایستاده‌ایم که می‌توانیم با یک تصمیم جدی، کشور را به سمت آینده‌ای پایدار و هوشمند هدایت کنیم.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، بر لزوم حذف واسطه‌های انسانی در نظام اداری تأکید کرد و گفت: واسطه‌های انسانی، گاهی به‌صورت خواسته و ناخواسته منشأ رشوه و فساد می‌شوند. ما در نظام اداری فعلی گرفتار این ساختار هستیم، اما هوش مصنوعی می‌تواند حذف واسطه‌ها را به‌صورت قطعی و پایدار رقم بزند.

نیاز به اخلاق هوش مصنوعی و رویکرد انسان‌محور

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در عین تأکید بر ظرفیت‌های فراوان هوش مصنوعی، هشدار داد که فناوری به‌تنهایی کافی نیست، ما نباید به‌صورت مطلق فقط از ظرفیت فنی هوش مصنوعی صحبت کنیم. نیازمند اخلاق هوش مصنوعی و استفاده‌های کارآمد، انسان‌محور و مسئولانه از این فناوری هستیم.

وی افزود که این رویکرد اخلاقی و کاربردی، امروز در دستور کار ستاد نقشه جامع علمی کشور قرار گرفته است، دستورالعمل استفاده درست از هوش مصنوعی در سند نقشه جامع علمی کشور به تصویب رسیده و باید در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز نهایی‌سازی شود.

دولت بدون وزارتخانه: رویایی در دسترس

عاملی درخصوص نقش هوش مصنوعی در چابک‌سازی بدنه دولت نیز گفت: ما به سمت یک دولت بدون وزارتخانه حرکت خواهیم کرد.

وی توضیح داد که عملکرد فعلی وزارتخانه‌ها در سه حوزه سیاست‌گذاری، تعیین راهبرد و ارائه خدمات تعریف می‌شود و هر سه این حوزه‌ها قابل هوشمندسازی کامل هستند، امروز با ظهور هوش مصنوعی، دولتی سبک‌تر، کارآمدتر و پاسخگوتر در دسترس است. بخش‌های فناوری‌های نوین در این دولت تقویت می‌شوند و ظرفیت‌های اشتغال‌زایی در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، واقعیت مجازی، بلاک‌چین، متاورس و سایر صنایع نوپا گسترش خواهد یافت.

ظرفیت‌های نیروی انسانی: از هدررفت تا بهره‌برداری هوشمند

عاملی با اشاره به پیشرفت‌های جهانی در حوزه هوش مصنوعی از جمله سامانه‌هایی که از دو تریلیون و ۱۵۰ میلیارد پارامتر در شبکه‌های عصبی استفاده می‌کنند، گفت: این سیستم‌ها به کدنویسی پیچیده و متخصصان حوزه فناوری نیاز دارند. اما ما در ایران، با وجود رتبه سوم جهانی در مهندسی و داشتن هزاران متخصص برجسته در هوش مصنوعی، از این ظرفیت‌ها به‌درستی استفاده نمی‌کنیم.

وی افزود که این نیرو‌ها می‌توانند ستون‌های اصلی دولت هوشمند باشند و در حاشیه آن، خدمات تخصصی به بخش‌های دیگر اقتصادی ارائه دهند.

کاهش چشمگیر نیروی اداری: از ۶.۲ میلیون به ۱ میلیون نفر

استاد دانشگاه تهران، کاهش چشمگیر نیرو‌های دولتی، بدون کاهش کارآیی دولت را یکی از مهم‌ترین پیامد‌های هوشمندسازی برشمرد و گفت: امروز دولت ما با بیش از ۶ میلیون و ۲۰۰ هزار نیرو شامل کارمندان رسمی، قراردادی و شرکتی مواجه است. اما با توسعه هوش مصنوعی، این رقم می‌تواند به حدود یک میلیون نفر کاهش یابد، بدون اینکه کارایی دولت کم شود.

وی در واکنش به نگرانی درباره احتمال افزایش بار مالی و ساختار دولت با تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی، بیان داشت: این سازمان خود باید یک ساختار هوشمند باشد، نه یک دستگاه سنتی. بله، ممکن است در ابتدا ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر نیروی متخصص اضافه شود، اما در عین حال، هوش مصنوعی قادر است ده‌ها هزار شغل سنتی را بازتعریف کند و نیرو‌ها را به بخش خصوصی و صنایع نوین هدایت کند.

عاملی با اشاره به تجربه‌های جهانی در این زمینه گفت: هلند در سال ۱۹۹۶ اولین کشوری بود که وزیر اینترنت منصوب کرد. امروز، پس از نزدیک به ۳۰ سال، ما تازه قصد داریم یک سازمان ملی هوش مصنوعی ایجاد کنیم. با این کار، ایران در زمره ۱۵ کشور پیشرو جهان قرار خواهد گرفت که نهاد‌های مستقل و کارآمدی برای مدیریت این تحول دارند.

رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی باید عضو هیئت دولت باشد

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی درباره دلایل اصرارش بر عضویت رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی در هیئت دولت، گفت: این سازمان، یک نهاد فرادستگاهی و مرتبط به همه دستگاه‌هاست، یعنی نه زیرمجموعه یک معاونت، بلکه نهادی که در کنار تمام وزارتخانه‌ها و ستاد‌های دولتی قرار می‌گیرد و تمام آنها را دگرگون می‌کند.

وی تأکید کرد: بنابراین، رئیس این سازمان باید معاون رئیس‌جمهور و عضو هیئت دولت باشد تا بتواند در تمام تصمیمات کلان کشور تأثیرگذار باشد. این سازمان نمی‌تواند زیرمجموعه‌ای از معاونت علمی باشد، چون خودش موتور محرکه تحول در تمام معاونت‌ها و وزارتخانه‌هاست.

هماهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی و دولت

عاملی بر هماهنگی بین شورای عالی انقلاب فرهنگی و دولت تأکید کرد و یادآور شد که اعضای حقیقی این شورا شامل رئیس‌جمهور، رئیس مجلس و رئیس قوه قضائیه هستند، این شورا یک پیکره تصمیم‌گیرنده برای ایجاد دولتی کارآمدتر است. مصوبه تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی در این شورا، با طرح ملی هوش مصنوعی همسو و مکمل یکدیگرند و باید با جدیت پیگیری شوند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با ابراز امیدواری نسبت به آینده، گفت: هوش مصنوعی تنها یک فناوری نیست؛ یک فرصت تاریخی برای بازتعریف دولت، اقتصاد و جامعه است. اگر امروز تصمیم جدی بگیریم، فردا کشوری متفاوت، پویا و رقابتی خواهیم داشت.

وی بر گستره وسیع تأثیر این فناوری در تمامی دستگاه‌های اجرایی تأکید کرد و گفت: هوش مصنوعی تنها محدود به یک بخش نیست؛ بلکه در هر وزارتخانه‌ای که وارد شود، دامنه‌ای گسترده از تحولات را رقم می‌زند.

هوش مصنوعی در وزارت بهداشت: از تشخیص تا درمان و سلامت

عاملی به‌عنوان مثال، به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اشاره کرد و گفت: امروز حوزه بهداشت و درمان در سه بُعد اصلی، تشخیص، درمان و سلامت، ظرفیت‌های بسیار گسترده‌ای برای به‌کارگیری هوش مصنوعی دارد. از سیستم‌های تشخیص پزشکی مبتنی بر تصویربرداری تا برنامه‌ریزی درمان‌های شخصی‌سازی‌شده و نظارت هوشمند بر سلامت جمعیت، همه اینها قابل پیاده‌سازی هستند.

تحول در آموزش و پرورش: سواد هوش مصنوعی از پیش‌دبستانی

وی با اشاره به وزارت آموزش و پرورش، خواستار بازنگری بنیادین در نظام آموزشی کشور شد، ما امروز نیاز داریم که نظام آموزشی‌مان را کاملاً بازتعریف کنیم. دانش‌آموز باید از دوره پیش‌دبستانی با «سواد هوش مصنوعی پرورش یابد، نه اینکه فقط مصرف‌کننده فناوری باشد، بلکه بتواند به‌صورت انتقادی، اخلاقی و خلاقانه از آن استفاده کند.

عاملی تأکید کرد که این تحول آموزشی، پیش‌نیاز هرگونه پیشرفت پایدار در حوزه فناوری است: بدون یک نسل آگاه و مسلط به اصول هوش مصنوعی، نمی‌توانیم در این عصر زندگی و رقابت کنیم.

بازسازی اداری مبتنی بر هوش مصنوعی

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بر نقش سازمان امور اداری و استخدامی در تحول ساختاری دولت تأکید کرد: اگر این سازمان بخواهد با نگاه هوش مصنوعی، ساختار اداری کشور را بازنگری کند، رویکردی کاملاً متفاوت از گذشته خواهد داشت، نه صرفاً کاهش نیرو، بلکه بازتعریف نقش‌ها، شایستگی‌ها و فرآیند‌ها بر اساس ظرفیت‌های فناورانه.

وی همچنین به سازمان برنامه و بودجه اشاره کرد و گفت که برنامه پنجمین دوره پنج‌ساله کشور؛ یعنی برنامه هفتم توسعه، فرصتی طلایی برای جاسازی هوش مصنوعی در قلب برنامه‌ریزی ملی است، برنامه هفتم در شرایطی آغاز به کار کرده که رئیس‌جمهور به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دهند. این برنامه می‌تواند به یک نظام زبانی هوشمند تبدیل شود، جایی که تمام پارامترها، اهداف و متغیر‌های برنامه به‌صورت پویا و قابل رصد لحظه‌ای تعریف شوند.

شکست برنامه‌های گذشته و راه‌حل هوش مصنوعی

عاملی با انتقاد از نحوه اجرای برنامه‌های توسعه قبلی، گفت: وقتی مجمع تشخیص مصلحت نظام، شش برنامه اول را مرور کرد، پرسید: چرا این برنامه‌ها با وجود تصویب، اجرا نشدند؟ پاسخ این است که بایسته‌های اجرایی نظام در آنها وجود نداشت.

وی افزود: هوش مصنوعی دقیقاً همین بایسته‌های اجرایی را فراهم می‌کند، هوش مصنوعی می‌تواند زنجیره‌های اجرا را به‌صورت خودکار، شفاف و پاسخگو پیوند بزند، از تخصیص بودجه تا پایش عملکرد و ارزیابی نتایج. این یک امکان بسیار بزرگ است که تاکنون از آن غافل بوده‌ایم.

عاملی در ادامه به تجربه موفق دولت کره جنوبی اشاره کرد: کره جنوبی قبلاً اعلام کرد که تا سال ۲۰۱۰ میلادی، تعداد مراجعات فیزیکی شهروندان به دوایر دولتی را به صفر برساند و این کار را هم انجام داد. این، احترام واقعی به مردم است.

رئیس دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران توضیح داد که احترام به مردم یعنی اینکه کارهایشان به‌سرعت، بدون دردسر و بدون نیاز به مراجعه حضوری انجام شود، نه اینکه در چنبره دفاتر و صف‌های طولانی گیر کنند.

وی با اشاره به موانع سیاسی و ساختاری گفت: متأسفانه برخی افراد از رانت ارتباطی سود می‌برند و با ایجاد فضای پیچیده، مانع از شفاف‌سازی و هوشمندسازی می‌شوند.

عاملی در عین حال امیدواری خود را نسبت به آینده ابراز کرد و گفت: اگر در طول برنامه هفتم، برنامه‌ریزی هوشمندی در این حوزه داشته باشیم، منابع اولیه مهمی را به آن اختصاص دهیم و بخش خصوصی را با سیاست‌های تشویقی وارد این عرصه کنیم، قطعاً می‌توانیم سطح بسیار بالایی از رضایتمندی عمومی را برای مردم فراهم کنیم.