کارکرد‌های امروزی مساجد

باشگاه خبرنگاران جوان – مسجد در فرهنگ اسلامی تنها محلی برای اقامهٔ نماز نیست. بلکه نهادی اجتماعی، فرهنگی و تربیتی است که نقش‌های متنوعی در زندگی مسلمانان ایفا می‌کند.

در اندیشهٔ رهبر معظم انقلاب، مسجد جایگاهی بسیار برجسته دارد و به عنوان پایگاه اصلی ایمان، معرفت، مقاومت و حرکت‌های اجتماعی شناخته می‌شود. ایشان بار‌ها در سخنان خود بر اهمیت احیای کارکرد‌های گستردهٔ مسجد تأکید کرده‌اند و آن را فراتر از یک بنای عبادی صرف دانسته‌اند.

در این گزارش، مروری خواهیم داشت بر مهم‌ترین ابعاد و کارکرد‌هایی که رهبر انقلاب برای مسجد برشمرده‌اند؛ از نقش آن در تربیت فردی و معنوی تا جایگاهش در شکل‌گیری حرکت‌های بزرگ اجتماعی و سیاسی.

۱. پایگاهی برای تفکر، مرکزی برای اتصال به خدا

رهبر انقلاب مسجد را فرصتی بی‌نظیر و مایهٔ برکات زیادی می‌دانند که باید مغتنم شمرده شود. به اعتقاد ایشان مسجد «پایگاه معرفت و روشن‌بینی و روشنگری و استقامت ملی» است. پس این نگاه که فقط چند رکعت نماز در مسجد خوانده می‌شود و تمام، اشتباه است.

مسجد فقط جایی برای نماز خواندن نیست. بلکه بستری برای انواع عبادات است. از جمله تفکر عمیق و درست که بنا به روایات «یک ساعت تفکر، بهتر از یک سال عبادت است.» به اعتقاد رهبر انقلاب، این نوع تفکر را افراد مسجدی از مجالس منبر و موعظهٔ علمای دینی کسب می‌کنند.

ایشان مسجد را «مرکز تصفیهٔ روح، مرکز خلوص و مرکز اتصال بنده به خدا» می‌دانند. «انسان در مسجد، خود را به خدا متصل می‌کند.»

حلقهٔ صالحین، مجالس گفت‌و‌گو و تدبر، اعتکاف، تجهیز کتابخانه و منابع مطالعه، ایجاد فضای خلوت معنوی و تفکر فردی، و… از جمله پیشنهاد‌های عملی برای این کارکرد است.

۲. کانون آموختن و ارتقای معرفت

رهبر انقلاب مساجد را مدرسه و دانشگاه معارف دینی، اجتماعی و سیاسی، و کانون موعظه و پرورش اخلاق می‌دانند.

ایشان به مردم و متولیان توصیه می‌کنند که ضمن همکاری با بسیج، از کانون‌های فرهنگی‌هنری مساجد غافل نشوند و این کانون‌ها را به نهاد‌هایی مؤثر تبدیل کنند. زیرا جوانی که در این مراکز حضور پیدا می‌کند، نیاز‌هایی دارد که باید برای پاسخ گفتن به آنها مطالعه، برنامه‌ریزی و کار اثربخش انجام شود.

در این زمینه می‌توان کلاس‌های کوتاه‌مدت معرفتی و اخلاقی، تشکیل حلقه‌های مطالعاتی در موضوعات دینی، تاریخی و اجتماعی، کارگاه‌های آموزش مهارت‌هایی مثل مدیریت بحران محله، برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی هنری، سفر‌های زیارتی و… را پیشنهاد کرد.

۳. محور حرکت‌های سیاسی و اجتماعی

رهبر انقلاب مسجد را در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت‌ها و حرکت‌های اسلامی بزرگ معرفی می‌کنند. از جمله انقلاب اسلامی، نهضت مشروطه، ملی شدن صنعت نفت، و نیز قیام مسلمانان کشور‌های شمال آفریقا که البته به دلیل قطع رابطهٔ مردم با دین و مساجد، انقلاب‌شان رو به شکست رفت.

در زمان انقلاب، مسجد «مرکزی برای حرکت، آگاهی، نهضت و افشای اسرار زمامداران فاسد و خودفروختهٔ رژیم طاغوت» بود. در صدر اسلام هم، مسجد مرکز همهٔ تصمیم‌گیری‌های مهم و کار‌های بزرگ بود.

رهبر انقلاب با انتقاد از اینکه عده‌ای می‌خواهند مسجد را به کلی از مسائل سیاسی برکنار بدارند، در خصوص اسلام و مسجد سکولار هشدار می‌دهند و می‌فرمایند «[می‌گویند]همان نمازتان را بخوانید و بروید. این همان سکولاریسم است… آن اسلامی که… با آن دشمنند، کینهٔ آن را در دل می‌پرورانند، اسلام مقتدر است. آن وقت ما بیاییم اسلام را در کانون‌های اصلی خود یعنی مساجد، از مسائل جامعه، از مسائل سیاست، از مسیر جامعه به کلی منصرف کنیم؟»

به اعتقاد ایشان اسلام سکولار، مردم را تنها به عبادت در گوشهٔ مسجد یا خانه‌ها فرامی‌خواند. در حالی که اسلامِ تنیده در متن زندگی باید به مردم معرفی شود؛ اسلامی که کمک به ضعفا، جهاد و مبارزه با مستکبران در آن دیده می‌شود.

امروز هم بسیاری از شهدای مدافع حرم و شهدای امنیت از دل مساجد فعال و پویای شهر‌های مختلف به عرصه رسیده‌اند و با پایان مأموریت خود، از همان مسجد تشییع شده‌اند.

۴. پایگاه انواع مقاومت و بسیج مردمی

رهبر انقلاب مسجد را «هستهٔ مقاومت» در برابر تهاجم فرهنگی و جنگ نرم می‌دانند که شیوهٔ بسیج فرهنگی، حرکت فرهنگی، مقاومت سیاسی و نیز مقاومت امنیتی و نظامی را باید در آن آموخت.

ایشان با تأکید بر اینکه گردهمایی‌های مردمی در مسجد بر محور نماز و ذکر هستند می‌فرمایند «اگر کار اجتماعی هم در اینجا انجام می‌گیرد، اگر بسیج می‌شوند از مسجد برای رفتن در مقابلهٔ دشمن… اگر وظیفه پیدا می‌کنند که امورات شهری را، امورات محله را مثلاً از لحاظ امنیت، از لحاظ کار‌های لازم انجام بدهند… این به معنای حرکت جهاد فی‌سبیل‌الله هست.»، چون بر محور خدا و ذکر است.

در نگاه رهبر انقلاب، مسجد پایگاه انواع و اقسام فعالیت‌های اجتماعی است. یعنی صرف جمع کردن مردم برای نماز مسئله نیست. علاوه بر آن، باید مردم را به خدمات اجتماعی، کار جهادی، کمک به محرومان و… فراخواند.

در جنگ ۱۲ روزهٔ رژیم صهیونیستی علیه کشورمان دیدیم که جوانان محله‌های مختلف در مساجد جمع شدند و برای تأمین امنیت محله‌ها، کمک به هم‌محله‌ای‌ها و… با هم برنامه‌ریزی و همکاری کردند.

۵. مسجد، خانهٔ جوانان؛ جوانان، احیاگر مسجد

رهبر انقلاب ضمن تأکید بر اینکه یکی از علل پیروزی انقلاب پر شدن مساجد از جوانان بوده است، توصیه می‌کنند که جایگاه خاصی برای جوانان در مسجد ایجاد و برای جذب آنها برنامه‌ریزی شود. ایشان می‌فرمایند «اینکه جوان مسجد را خانهٔ خود و جایگاه خود بشناسد و به آن اُنس پیدا کند و رفت‌وآمد پیدا بکند، خیلی برکات دارد.»، چون جوان‌ها کار جامعه را انجام می‌دهند و پیشران حرکت‌های اجتماعی هستند.

البته جذب جوانان با میز پینگ‌پنگ و وسایل سرگرمی انجام نمی‌شود؛ که اگر قرار است برای بازی و سرگرمی به مسجد بروند، می‌توانند به باشگاه و محیط‌های دیگر بروند.  

ایشان راه جذب جوان را تصرف دل او، و گرایش جوان به معنویت را یکی از راز‌های بزرگ الهی می‌دانند و تصریح می‌کنند که یک حرف معنوی می‌تواند باعث منقلب شدن و تغییرات بزرگ در جوانان شود، در حالی که در افراد بزرگسال تأثیر کمتری دارد. چون دل جوان حقیقت‌پذیر و به فطرت الهی نزدیک است.

رهبر انقلاب با توصیه به استفاده از عرفان واقعی برای جذب جوانان می‌فرمایند «دل جوان با نصایح و مطالب معنوی و سلوکی و عرفانی زود اُنس پیدا می‌کند… شما سخن را، حرف را، اقدام را با معنویت، با عرفان واقعی، نه عرفان‌های تخیلی و توهمی و صوری، یک مقداری آمیخته بکنید، خواهید دید جوان چطور مجذوب می‌شود و می‌آید.»

کلاس‌ها و حلقه‌های گفت‌و‌گو با محور عرفان واقعی، جلسات کوتاه با روحانیون و مربیان جوان برای پاسخ به سؤالات معنوی، اخلاقی و اجتماعی آنها، مشارکت در کار‌های خیریه و خدمات داوطلبانه، کلاس‌های آموزشی در موضوع رسانه و هنر متعهد با رویکرد عرفانی، در این زمینه قابل تأمل هستند.

۶. عنصر حیاتی در شهرسازی اسلامی

رهبر انقلاب وجود مسجد را در شهر‌ها و شهرک‌هایی که ساخته می‌شوند، مثل خیابان، ضروری و حیاتی می‌دانند و توصیه می‌کنند که قبل از صدور مجوز برای انبوه‌سازی و ساختمان‌سازی، باید وجود نمازخانه در نقشهٔ ارائه‌شده بررسی و احراز شود. ایشان می‌فرمایند «شهرک بدون مسجد معنی ندارد.»

به اعتقاد ایشان «همهٔ کار‌های مهندسی بزرگ بایستی یک پیوست مسجد و نمازخانه داشته باشد. وقتی مترو طراحی می‌کنیم… ایستگاه قطار طراحی می‌کنیم، فرودگاه طراحی می‌کنیم، مسجد در آن حتماً دیده شود.»

امروز در بعضی ادارات و سازمان‌ها و حتی برخی اماکن عمومی، نمازخانهٔ مناسبی تدارک دیده نشده که هر از گاهی باعث اعتراض در این زمینه می‌شود. به طور مثال چندی پیش صف مسافران جلوی نمازخانهٔ متروی گلشهر استان البرز خبرساز شده بود که منتظر خالی شدن جا برای خواندن نماز صبح بودند.

۷. مسجد، زنده و در متن روزمرهٔ مردم

رهبر انقلاب به ائمهٔ جماعت و روحانیون توصیه می‌کنند که مساجد را آباد کنند و صدای اذان از آنها بلند شود؛ و اهتمام به این امر را به ویژه در شهر‌های بزرگ مثل تهران مهم‌تر می‌دانند.

ایشان با انتقاد از اینکه بعضی مساجد حتی در شهر‌های بزرگ، عصر‌ها بسته هستند و مردم اگر بعد از نماز ظهر به مسجد بروند با در بسته روبه‌رو می‌شوند، می‌فرمایند «وقت نماز، مسجد باید باز باشد. هر سه وقت در مسجد باید نماز جماعت برگزار بشود… درِ مسجد از پیش از ظهر که باز می‌کنند برای نماز ظهر و عصر، تا شب بعد از نماز عشا باز باشد. این‌جور نباشد که درِ مسجد را ببندند.»

برای تحقق توصیهٔ رهبر انقلاب، می‌توان با برنامه‌ریزی شیفت‌های ائمهٔ جماعت و روحانیون، و همکاری با بسیج، کانون‌های فرهنگی و هیئت‌های مردمی، مساجد را تا بعد از نماز عشا باز نگه داشت و دسترسی آنها به مسجد را در بیشتر ساعات روز حفظ کرد.

۸. حفظ تاریخ شفاهی و معنوی مساجد

در منظومهٔ فکری رهبر انقلاب، هر مسجد می‌تواند یک الگوی زنده از جهاد و خدمت باشد. ایشان می‌فرمایند که مساجد ما هر کدام دارای گذشته‌ای پرافتخار و تاریخی شنیدنی هستند و علما و شهدایی را به خود دیده‌اند. جوان‌هایی در این مساجد تربیت شده‌اند، بسیج شده‌اند، شهید شده‌اند و نهایتاً پیکرشان به همان مسجد برگشته است.

ایشان با تأکید بر اهمیت حفظ این تاریخ شفاهی در قالب کتاب، مقاله، عکس، کلیپ و… و انتقال آن به آیندگان می‌فرمایند «این‌ها تاریخ است. اینها سرگذشت‌های جذاب یک مسجد است؛ این سرگذشت‌ها را باید حفظ کرد. هر کدام از این مساجد می‌تواند یک سرگذشت واقعیِ جذابِ درس‌آموزی داشته باشد، برای کسانی که امروز در مسجدند و کسانی که فردا به این مسجد خواهند آمد.»

جمع‌آوری خاطرات بزرگان و شهدای مسجد، تهیهٔ عکس و فیلم از فعالیت‌ها، تدوین مقالات و کتابچه‌های کوتاه دربارهٔ رویداد‌های مهم مسجد و اشتراک‌گذاری آنها با جوانان و اعضای جامعه، در این زمینه پیشنهاد می‌شود.

۹. ارتباط عاطفی و اجتماعی در مسجد

رهبر انقلاب ضمن تأکید بر اینکه نگاه چشم در چشم و صحبت رودررو با مخاطب، از نطق تلویزیونی و فضای مجازی به‌مراتب کارآمدتر و مؤثرتر است، توصیه می‌کنند مجالس روضه‌خوانی، مجالس وعظ و خطابه، و مجالس گوناگون در مساجد دست کم گرفته نشوند.

این اجتماعات دایرهٔ محدودی دارند، اما به بیان ایشان «اگر این تشکیلات عظیم خوب کار کند و در همه جا کار کند، تأثیراتش بر همهٔ اینها فائق خواهد آمد و می‌توانید… این مخاطب را به معنای واقعی کلمه مصونیت ببخشید و می‌توانید او را در مقابل این میکروب‌ها و این ویروس‌هایی که به‌طور دائم دارد سرازیر می‌شود به طرف این کشور و طرف این نظام، واکسینه کنید.»

ضمن آنکه مسجد در نگاه رهبر گرانقدر انقلاب می‌تواند علاوه بر مسائل اجتماعی، پایگاه همهٔ کار‌های نیک باشد «پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابلهٔ با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد.»

با تقویت برنامه‌های حضوری و تعاملی در مساجد، از جمله برگزاری منظم مجالس روضه و وعظ، ایجاد حلقه‌های گفت‌وگوی حضوری بین روحانیون و جوانان، برگزاری جلسات بصیرت‌افزایی در موضوعات روز و… می‌توان به این توصیه عمل کرد.

۱۰. رعایت حقوق مردم و آرامش عمومی

در منظومهٔ فکری رهبر انقلاب، مسجد باید مایه آرامش همسایگان، پناه و مایهٔ خیر و برکت باشد، نه مزاحمت و آزار.

ایشان پخش صدا‌های آزاردهنده به‌ویژه در شب و هنگام استراحت مردم را «کاری ناروا و در مواردی خلاف شرع» می‌دانند و می‌فرمایند «تنها صدایی که باید از مسجد در فضا طنین بیفکند، بانگ اذان با صوت خوش و دلنواز است.»

برای عملی کردن این توصیه، می‌توان سیستم صوتی مساجد را به گونه‌ای تنظیم کرد که صدا به اندازهٔ کافی واضح باشد، اما مزاحم همسایگان نشود. رعایت مراقبت‌های فنی لازم برای کاهش آلودگی صوتی و رعایت آرامش محله نیز ضروری است.

حرف آخر؛ مسجد زنده، جامعهٔ پویا

مروری بر بیانات رهبر معظم انقلاب نشان می‌دهد که مسجد در منظومهٔ فکری ایشان، نهادی زنده، پویا و اثرگذار است که همهٔ عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان را در بر می‌گیرد.

مسجد تنها محل نماز و عبادت نیست. بلکه دانشگاهی برای ارتقای معرفت، سنگری برای مقاومت فرهنگی و سیاسی، خانه‌ای برای جوانان، و مأمنی برای همبستگی و خدمت به مردم است.

رهبر انقلاب تأکید دارند که اگر مساجد کارکرد‌های اصیل خود را بازیابند و با نیاز‌های روز جامعه پیوند بخورند، می‌توانند همچون دوران انقلاب اسلامی، موتور محرک تحول، بیداری و پیشرفت امت اسلامی باشند.

مسجد زنده، همان جایی است که هم دل‌ها را به خدا پیوند می‌دهد و هم مسیر جامعه را به سوی عدالت، معنویت و تمدن نوین اسلامی روشن می‌سازد.

منبع: فارس