پشت پرده «بزرگ‌ترین سرقت کتاب در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم»

بی‌بی‌سی: در یکی از روزهای آوریل سال ۲۰۲۲ دو نفر وارد کتابخانه دانشگاه تارتو در استونی شدند و درخواست کردند هشت کتاب از دو نویسنده قرن نوزدهم را ببینند؛ الکساندر پوشکین، شاعر و نمایشنامه‌نویس روسی، و نیکلای گوگول، نویسنده مشهور روس با اصالت اوکراینی.

این دو مرد که به زبان روسی صحبت می‌کردند، برای کتابدار توضیح دادند که فرد جوان‌تر قصد دارد برای ادامه تحصیل در آمریکا تحقیقاتی انجام دهد.

سه ماه بعد، کارکنان متوجه شدند که دو کتاب از هشت کتاب درخواستی آنها با نسخه‌های جعلی جایگزین شده‌اند. سوابق کتابخانه نشان می‌داد که آخرین بار این کتاب‌ها در آوریل به همین دو نفر داده شده بود.

کتابداران با عجله سراغ شش نسخه دیگر آثار کلاسیک روسی رفتند که این دو نفر از کتابخانه گرفته بودند. بررسی دقیق نشان داد که شش کتاب موجود، در واقع نسخه‌هایی بودند که به شکل ماهرانه‌ای جعل شده‌ بودند و به دلیل داشتن مهر و شماره ثبت کتابخانه، اصیل به نظر می‌رسیدند.

کتابخانه تارتو تنها هدف سرقت نبوده است. چند هفته بعد، ده کتاب نایاب از کتابخانه دانشگاه تالین، پایتخت استونی، نیز ناپدید شد.

در طول ۱۸ ماه، مجموعه‌ای از نسخه‌های آثار کلاسیک روسی و دیگر کتاب‌های قدیمی به زبان روسی از بیش از ده کتابخانه اروپایی، از کشورهای حوزه بالتیک و فنلاند گرفته تا سوئیس و فرانسه، به سرقت رفتند.

در برخی جاها نسخه‌های اصلی با کپی‌ها جایگزین می‌شوند. در برخی دیگر، کتاب‌ها از کتابخانه خارج می‌شوند و هرگز بازگردانده نمی‌شوند.

یوروپل، آژانس اتحادیه اروپا برای همکاری در اجرای قانون، در واکنش به این سرقت‌ها تحقیقاتی با نام «عملیات پوشکین» را آغاز کرد.

بیش از ۱۰۰ افسر پلیس در چند کشور مختلف به جست‌وجوی خانه‌ها و مکان‌های مشکوک پرداختند.

در مجموع تاکنون ۹ مظنون شناسایی و دستگیر شده‌اند که همگی شهروند گرجستان هستند.

نخستین فرد بازداشت‌شده بکا تسیرکیدزه ۴۸ ساله بود. او هم‌زمان در دو کشور لتونی و استونی در سه فقره اتهام از جمله سرقت از کتابخانه‌های تارتو و تالین، محاکمه و محکوم شد.

تسیرکیدزه هم‌اکنون دوران محکومیت سه سال و سه ماهه خود را در استونی می‌گذراند، جایی که زندانیان اجازه دارند با روزنامه‌نگاران گفت‌وگو کنند.

او از همان‌جا به بی‌بی‌سی گفت که در سال ۲۰۰۸ تصمیم گرفت وارد کار خرید، مرمت و فروش کتاب‌های قدیمی شود تا بتواند خرج خانواده‌اش را تامین کند. وقتی از او درباره تحصیلات رسمی‌اش در زمینه مرمت پرسیده شد، گفت آموزشی نداشته و همه چیز را در عمل یاد گرفته است.

او گفت: «من مثل یک جادوگر کتاب‌ها هستم. کافی است کتابی را در دست بگیرم تا فورا بگویم چقدر می‌ارزد و در حراجی چه مبلغی بابتش خواهند پرداخت.»

نخستین برخورد او با قانون در سال ۲۰۱۶ بود. در آن زمان به جرم سرقت کتاب‌های عتیقه از موزه تاریخ تفلیس در گرجستان محکوم شد. در آن مورد او به جرم خود اعتراف کرد و مجازات تعلیقی گرفت.

در یک روز پاییزی در اکتبر سال ۲۰۲۳ زوجی جوان در سالن مطالعه کتابخانه دانشگاه ورشو نشسته‌اند: مردی با کلاه بیسبال سیاه و زنی مو قرمز.

آن‌ها کتاب‌های قدیمی را ورق می‌زنند. در لحظه‌ای مرد گونه همراهش را می‌بوسد.

تمام اینها در تصاویر ضبط‌شده دوربین مداربسته کتابخانه دیده می‌شود.

مرد جوان کسی نیست جز ماته تسیرکیدزه، پسر بکا، و زن همراه او آنا گوگولادزه، همسر ماته است. هر دو بعدا به اتهام سرقت کتاب‌هایی به ارزش نزدیک به ۱۰۰ هزار دلار دستگیر و سپس محکوم شدند.

کتابخانه دانشگاه ورشو مجموعه‌ای بسیار غنی از کتاب‌های پیش و پس از دوران شوروی دارد. این آثار به شکل معجزه‌آسایی در جریان قیام ورشو در سال ۱۹۴۴، زمانی که ساختمان کتابخانه به آتش کشیده شد، سالم ماندند.

پروفسور هیرونیم گرالا از دانشگاه ورشو به بی‌بی‌سی گفت: «ما نسلی هستیم که خوب می‌دانیم روزی کسی این کتاب‌ها را برای ما حفظ کرده است.»

در مجموع طی کمتر از یک سال ۷۳ نسخه نایاب به ارزش نزدیک به ۶۰۰ هزار دلار از این کتابخانه به سرقت رفت. برخی از عاملان این سرقت‌ها هنوز دستگیر نشده‌اند.

پروفسور گرالا در توصیف ابعاد این جرایم گفت: «این بزرگ‌ترین سرقت از زمان جنگ جهانی دوم است. مثل این است که جواهرات را از دل یک تاج بیرون بکشند.»

کارکنان کتابخانه در ابتدا متوجه جایگزین شدن کتاب‌ها نمی‌شدند. پروفسور گرالا می‌گوید: «کد کتاب وجود دارد، کتابی با همان اندازه در قفسه هست و هیچ‌گونه جای خالی دیده نمی‌شود.»

به گفته پروفسور گرالا، اصلاحات اخیر در قوانین کتابخانه نیز احتمالا در افزایش شمار سرقت‌ها نقش داشته است، به ویژه کاهش محدودیت‌ها که استفاده از کتاب‌های کمیاب و قدیمی را آسان‌تر اما کم‌نظارت‌تر کرده بود.

این تغییرات در اصل با هدف دسترسی بیشتر خوانندگان اعمال شده بود.

کتابخانه‌های سراسر جهان کتاب‌های خود را با مهر علامت‌گذاری می‌کنند. اندازه این مهرها بسته به کشور و کتابخانه متفاوت است. به گفته پیوتر دروژنین، کارشناس و مجموعه‌دار کتاب‌های نایاب، «روسیه با مهرزنی سنگین و پررنگ شناخته می‌شود».

کارشناسان می‌گویند از نظر تئوری می‌توان با همین مهر تشخیص داد که چه کتابی سرقت شده است. اما همیشه این طور نیست. گاهی کتابخانه‌ها کتاب‌هایی را به عنوان نسخه تکراری می‌فروشند، همان‌طور که در دوران شوروی به دلیل کمبود فضا چنین اتفاقی رخ می‌داد.

یا ممکن است کتابخانه‌ای منحل و تعطیل شده باشد، همان‌گونه که بسیاری از کتابخانه‌های وابسته به ادارات در دوره پرسترویکا بسته شدند.

به گفته دروژنین، تعیین منشا کتاب‌هایی که مهرشان به قرن نوزدهم یا پیش‌تر برمی‌گردد هم دشوار است: «اگر مهر از قرن هجدهم یا نوزدهم باشد، فقط می‌دانیم کتاب زمانی به آن کتابخانه تعلق داشته، اما این‌که بعدا چطور از آن‌جا بیرون آمده، معلوم نیست.»

مهرها همچنین می‌توانند با مواد شیمیایی پاک شوند یا صفحات قدیمی کتاب با صفحات جدید جایگزین شوند، اما این صفحات جدید روی کاغذ قدیمی چاپ می‌شوند. رد این دستکاری‌ها معمولا تنها از سوی مجموعه‌داران یا کارشناسان قابل تشخیص است.

اما دلیل این قیمت‌های خارق‌العاده چیست، به ویژه برای آثار کلاسیک روسی قرن نوزدهم که قیمت آنها در سال‌های اخیر به طور پیوسته افزایش یافته است؟

دروژنین به افزایش چشمگیر کتاب‌های نایاب روسی در بازار، بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ اشاره می‌کند؛ دوره‌ای که موج سرقت‌های اروپایی به اوج خود رسیده بود.

زامتارادزه با مدارک جعلی در کتابخانه ثبت‌نام کرد و ۱۷ نسخه نایاب سفارش داد که بیشترشان مهر داشتند. او سپس ۱۲ کتاب را با نسخه‌های کپی جایگزین کرد و پنج کتاب را از کتابخانه خارج کرد و دیگر بازنگرداند.

ارزش کل این کتاب‌های سرقت‌شده نزدیک به ۷۰۰ هزار دلار برآورد شد.

زامتارادزه در دادگاه گفت که کتاب‌ها را به سفارش مسکو سرقت کرده و بعد از بسته‌بندی با اتوبوس به بلاروس فرستاده است. او گفت که در ازای این کار ۳۰ هزار دلار به صورت رمزارز دریافت کرده است.

به گفته پروفسور گرالا، دست‌کم چهار اثر از کتابخانه دانشگاه ورشو در پایان سال ۲۰۲۲ و در سال ۲۰۲۳ در حراجی «لیت‌فاند» در مسکو به فروش رسید.

یکی از آن‌ها «افسانه‌های ایوان بلکین» اثر پوشکین بود که مهر قرن نوزدهم آن در تصاویر نسخه کاملا مشخص است.

در یک مورد دیگر در همان حراجی، مجموعه‌ای چهارجلدی از «اشعار پوشکین» عرضه شد. در تصاویر منتشرشده در وب‌سایت این حراجی – که اکنون حذف شده ـ- مهر دانشگاه ورشو نیز قابل مشاهده بود.

سرگئی بورمیستروف، مدیر لیت‌فاند، گفت این حراجی در چارچوب قوانین فدراسیون روسیه فعالیت می‌کند و کتاب‌هایی که مهر کتابخانه‌های فعال دولتی را دارند، برای فروش نمی‌پذیرد.

بورمیستروف افزود که مالکان کتاب‌ها قراردادی با حراجی امضا می‌کنند تا منشا قانونی هر کتابی که برای فروش پذیرفته می‌شود تایید شود. سپس کارشناسان حراجی به دقت کتاب‌ها را بررسی می‌کنند تا مطمئن شوند هیچ مهر یا نشانی از کتابخانه‌های فعال ندارد.

بورمیستروف به بی‌بی‌سی گفت مهرهای قدیمی همیشه باعث سوءظن نمی‌شوند: «در سال‌های پس از انقلاب، شمار عظیمی از کتاب‌های کتابخانه‌های امپراتوری روسیه در سراسر جهان پخش شد و به مجموعه‌های دولتی و خصوصی راه یافت. کتاب‌هایی که در مجموعه‌های خصوصی قرار گرفتند آزادانه در بازار جهانی خرید و فروش می‌شوند.»

پروفسور گرالا به بی‌بی‌سی گفت مسئله مهرهای قدیمی پیچیده است: «اگر مهر تاریخی کتابخانه دانشگاه ورشو وجود داشته باشد و کد تاریخی آن حفظ شده باشد، این خود یک اثر تاریخی محسوب می‌شود. کسی مهر یا کد جدیدی روی آن‌ها نمی‌زند. این کتاب‌ها ۲۰۰ سال همین مهرها را روی خود داشته‌اند و از سر احترام دوباره مهر نمی‌خورند.»

در همین حال «عملیات پوشکین» همچنان ادامه دارد. دست‌کم یک مظنون در فرانسه به اتهام سرقت کتاب از کتابخانه‌های آن کشور در انتظار محاکمه است.

و مقام‌ها بر این باورند که هنوز بسیاری از مجرمان آزاد هستند، همچنان که بسیاری از گنجینه‌های ارزشمند کتاب اروپا نیز در دسترس نیستند.