بازگشت به غنی‌سازی 3.67 ؛ تاکتیک آبروداری یا عقب نشینی هسته‌ای؟

شایانیوز- در روزهای اخیر، اسماعیل بقایی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در یک نشست خبری رسمی اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد سطح غنی‌سازی اورانیوم را به میزان ۳.۶۷ درصد بازگرداند، مشروط بر آنکه طرف‌های مذاکره ‌کننده در یک توافق جامع، حق غنی‌سازی ایران را به رسمیت بشناسند و امکان بهره‌برداری از این فناوری را در داخل کشور تضمین کنند. این خبر، که در رسانه‌های داخلی به عنوان نشانه‌ای از انعطاف ایران بازتاب یافت و در رسانه‌های خارجی به منزله‌ «ژستی تاکتیکی» تعبیر شد، عملاً بار دیگر موضوع هسته‌ای ایران را در مرکز توجه افکار عمومی و دستگاه‌های دیپلماتیک جهان قرار داد، چرا که این عدد ۳.۶۷ نه تنها یک حد فنی بلکه نماد اصلی توافق برجام در سال ۲۰۱۵ بود و اکنون پس از سال‌ها مناقشه و خروج یک ‌جانبه امریکا از توافق برجام، بار دیگر به عنوان محور گفتگوها بر سر میز مذاکرات بازگشته است.

واکنش‌های داخلی و بین المللی

به دنبال طرح این موضع، واکنش‌ها در سطوح مختلف سریع و متنوع بود. در داخل ایران، مقامات دولتی و برخی از رسانه‌های نزدیک به حاکمیت، سخنان بقایی را نشانه‌ای از تمایل به حل و فصل دیپلماتیک پرونده هسته‌ای معرفی کردند، آن هم از راه نرم و بدون جنگ و درگیری نظامی. اما در عین حال تأکید داشتند که این بازگشت به شرطی پذیرفتنی است که «حق حاکمیتی ایران در زمینه غنی‌سازی» تثبیت شود؛ به عبارت دیگر، تهران نمی‌خواهد به وضعیت سال‌های قبل برگردد که عملاً تحت فشارهای خارجی مجبور به کاهش فعالیت‌های هسته‌ای شد، بدون آنکه طرف مقابل به تعهدات خود عمل کند. در اروپا، مقامات سه کشور عضو برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان با لحنی محتاط و در عین حال تهدیدآمیز واکنش نشان دادند؛ آنان ضمن استقبال محتاطانه از هر نشانه‌ای از بازگشت به برجام، هشدار دادند که بازگشت صرفاً به درصدی مشخص، کافی نیست و شفافیت در زمینه حجم ذخایر اورانیوم غنی‌ شده، دسترسی‌های بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و محدودیت‌های فنی دیگر نیز باید تضمین شود، وگرنه مکانیسم بازگشت تحریم‌ها (موسوم به اسنپ‌بک) همچنان روی میز باقی خواهد ماند. در ایالات متحده اما، فضا بدبینانه‌تر بود؛ واشنگتن که در سال ۲۰۱۸ به صورت یک‌ جانبه از توافق خارج شد، اکنون بازگشت ایران به همان نقطه را «ناکافی» می‌داند و بر این باور است که اگر این سطح ۳.۶۷ درصد قرار بود مشکل را حل کند، از ابتدا خروج امریکا توجیه‌پذیر نبود. به بیان دیگر، کاخ سفید معتقد است بازگشت صرف ایران به این سطح، بدون تغییرات گسترده‌تر در رفتار منطقه‌ای و برنامه موشکی و نیز بدون تضمین‌های جدید، نمی‌تواند مبنای توافق تازه‌ای باشد.

جایگاه ۳.۶۷ درصد در برجام

برای درک اهمیت این رقم باید به یاد داشت که در توافق برجام سال ۲۰۱۵، محدودیت اصلی ایران در زمینه غنی‌سازی اورانیوم بر این اساس تعیین شد که ایران تنها اجازه داشته باشد اورانیوم را تا سقف ۳.۶۷ درصد غنی‌سازی کند و این وضعیت تا ۱۵ سال ادامه یابد. این درصد از دیدگاه مذاکره‌کنندگان، حدی بود که هم امکان استفاده غیر نظامی و تولید سوخت برای نیروگاه بوشهر را فراهم می‌کرد و هم فاصله‌ای قابل توجه با سطح غنی‌سازی لازم برای ساخت سلاح هسته‌ای (حدود ۹۰ درصد) داشت. خروج امریکا از برجام اما نشان داد که حتی رعایت این محدودیت نیز از منظر واشنگتن کافی نیست و به همین دلیل، اکنون بازگشت تهران به همان نقطه، اگرچه از نظر فنی همان چیزی است که توافق اولیه تعیین کرده بود، ولی به لحاظ سیاسی نمی‌تواند اعتماد طرف امریکایی را بازگرداند؛ چرا که اگر این سطح کافی بود، واشنگتن هرگز از برجام خارج نمی‌شد.

معنای فنی ۳.۶۷ درصد

در عرصه فنی، درصد غنی‌سازی نشان می‌دهد چه میزان از ایزوتوپ شکافت‌پذیر اورانیوم ۲۳۵ در مقایسه با ایزوتوپ پایدارتر اورانیوم ۲۳۸ در ماده نهایی غنی شده وجود دارد. اورانیوم طبیعی تنها حدود ۰.۷ درصد اورانیوم ۲۳۵ دارد، و برای آنکه بتوان در یک رآکتور آب سبک از آن استفاده کرد، این نسبت باید به حدود ۳ تا ۵ درصد افزایش یابد. از این رو، غنی‌سازی ۳.۶۷ درصدی دقیقاً در محدوده‌ای قرار دارد که برای تولید سوخت نیروگاه‌های برق هسته‌ای مناسب است و در زمره‌ اورانیوم کم ‌غنی ‌شده (LEU) طبقه‌بندی می‌شود. این سطح از غنی‌سازی کاربرد مختصری در تولید برق دارد اما برای تولید ایزوتوپ‌های خاص پزشکی یا برای رآکتورهای پژوهشی خاص، نیاز به سطوح بالاتری از غنی‌سازی (۲۰ درصد یا بیشتر) وجود دارد. همچنین این سطح به هیچ عنوان برای تولید سلاح هسته‌ای کافی نیست و فاصله‌ای بزرگ تا سطح ۹۰ درصدی لازم برای اهداف نظامی دارد. به همین دلیل، تعیین سقف ۳.۶۷ درصد در برجام در اصل تلاشی بود برای بستن مسیر ایران به سمت قابلیت تسلیحاتی، در حالی که همچنان امکان استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای برای تولید برق در داخل کشور حفظ می‌شد.

معنای سیاسی یک درصد پر حاشیه

اما پرسش اصلی آن است که چرا ایران در شرایطی که از لحاظ دانش فنی می‌تواند سطوح بالاتری از غنی‌سازی را ادامه دهد، پیشنهاد بازگشت به ۳.۶۷ درصد را مطرح می‌کند؟ پاسخ در بطن مناسبات سیاسی و اقتصادی کشور نهفته است. از یک سو، ایران نمی‌خواهد به طور کامل برنامه هسته‌ای خود را تعطیل کند، چرا که چنین اقدامی به معنای از دست دادن یک ابزار چانه‌زنی مهم در برابر غرب و نیز عقب ‌نشینی از حقی است که آن را ذاتی و حاکمیتی می‌داند. مضاف بر اینکه حق غنی‌سازی پس از وقایع اخیر به یک حیثیت ملی تبدیل شده است. از سوی دیگر، ادامه‌ غنی‌سازی در سطوح بالا، فشارهای سیاسی و نظامی را تشدید کرده و زمینه‌ فعال‌سازی مکانیسم ماشه را فراهم کرده است که این می‌تواند همه تحریم‌های شورای امنیت را به طور خودکار بازگرداند و کشور را وارد بحرانی عمیق‌تر کند. بنابراین بازگشت به ۳.۶۷ درصد از این منظر حرکتی میانه است: نه تعطیلی کامل و از دست دادن ابزار فشار، و نه ادامه‌ غنی‌سازی بالا که موجب تشدید فوری بحران شود. با این حال، این سطح نمادین بیش از آنکه راه حلی واقعی باشد، بیشتر یک ژست سیاسی و ابزاری برای خرید زمان است، چرا که در افکار عمومی داخلی نشان می‌دهد دولت تسلیم فشار نشده و حق غنی‌سازی را نگه داشته است، اما در سطح بین‌المللی هم می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از انعطاف و تمایل به بازگشت به چارچوب برجام تبلیغ شود. در نهایت، این حرکت بیشتر برای حفظ «آبرو» و جلوگیری از فروپاشی کامل میز مذاکرات طراحی شده است، هرچند که با توجه به سابقه خروج امریکا از برجام، روشن است که این عقب نشینی به تنهایی قادر نخواهد بود بن‌ بست سیاسی را بشکند.