همشهری‌آنلاین– مجیدجباری: دریاچه ارومیه در سال آبی جاری به دلیل کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها نسبت به میانگین دراز مدت و افزایش بی‌رویه مصارف کشاورزی به بحرانی‌ترین وضعیت چند دهه اخیر رسیده است؛ بحرانی که ریشه اصلی آن توسعه گسترده و ناپایدار اراضی کشاورزی در بالادست حوضه آبریز است. مساحت این اراضی کشاورزی سه دهه گذشته از ۳۵۰ هزار هکتار به بیش از ۸۰۰ هزار هکتار رسیده و عملا حقابه مورد نیاز دریاچه را بلعیده است. در این میان، مدیر جدید دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه – دفتری که پس از ۴ سال وقفه دوباره فعال شده است – می‌گوید که برای حفظ این اکوسیستم ارزشمند، تصمیم‌های سخت اما ضروری اجتناب‌ناپذیر است.
سعید عیسی‌پور در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین توضیح می‌دهد: «این دفتر که دبیرخانه آن در آذربایجان غربی مستقر است، از سال ۱۴۰۰ عملا غیرفعال شد و تازه به کار بازگشته است؛ بنابراین خیلی از کارها باید ساماندهی شود.»
اولویت‌های جابه‌جا شده
مدیر جدید دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه به اسناد بالادستی که در آن‌ها اولویت تخصیص آب سدها به ترتیب «شرب، محیط زیست و سپس کشاورزی» است، اشاره می کند و می‌گوید: «متاسفانه در عمل این ترتیب رعایت نشده است. تاکنون کشاورزی بخش عمده‌ای از آب را مصرف کرده‌است. تلاش می‌کنیم از ابتدای سال آبی جدید این روند را اصلاح کنیم. برای این منظور برنامه مدون در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت آماده شده و هفته آینده در نشست معاونان وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی بررسی خواهد شد.»
کشاورزی، خوره آب حوضه دریاچه
سعید عیسی‌پور می‌افزاید: «از اواخر دهه ۷۰ تا امروز، اراضی کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه از ۳۵۰ هزار هکتار به حدود ۸۰۰ هزار هکتار افزایش یافته است. این تغییر به معنای تبدیل گسترده اراضی دیم و ملی به باغات و اراضی آبی است. اگر مصرف هر هکتار را حدود ۷ تا ۸ هزار مترمکعب در نظر بگیریم، حدود ۴.۵ تا ۵ میلیارد مترمکعب آب تجدید پذیر حوضه، فقط در کشاورزی مصرف می‌شود. در کنار توسعه اراضی، تغییر الگوی کشت از کم مصرف به پرمصرف نقش بسزایی در افزایش سهم مصرف بخش کشاورزی داشته است.»
سدهای معیشتی کوچک، مانع بزرگ
یکی دیگر از مشکلات جدی، سدهای کوچک متعددی است که در آذربایجان شرقی و بر روی سرشاخه‌ها ساخته شده‌اند. سعید عیسی‌پور در این باره به همشهری می‌گوید: «حداقل ۶۰ سد کوچک در این منطقه وجود دارد که از اواخر دهه ۷۰ ساخته شده‌اند در حالی که باید سالانه ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب از سرشاخه‌های آذربایجان شرقی وارد دریاچه شود، در دو سال گذشته این عدد کمتر از ۵۰ میلیون مترمکعب بوده‌است.»
خروج سدهای کوچک از مدار
مدیر جدید دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه در ادامه توضیح می‌دهد: «تغییر کاربری گسترده اراضی ملی به اراضی کشاورزی آبی و اراضی دیم به آبی در بالادست حوضه‌های آبریز رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه بیشترین نقش را در تحقق نشدن حقابه دریاچه ارومیه داشته‌اند. متاسفانه در سال‌های قبل به دلیل نبود نظارت دستگاه‌های متولی اراضی ملی و دیم با تغییر کاربری گسترده به اراضی زراعی و باغی آبی تبدیل شده و بخش زیادی حقابه دریاچه ارومیه بدون رسیدن به دشت‌های پایین‌دست در بالادست رودخانه‌ها مصرف می‌شود. برای نمونه اراضی دیم و ملی حاشیه مخزن سد بوکان در سال‌های اخیر به‌واسطه دسترسی نامحدود به آب با استقرار موتور پمپ‌های غیرمجاز و انتقال آب به فاصله چند کیلومتر از مخزن تبدیل به اراضی زراعی و باغی آبی شده و امسال به سبب کاهش میزان بارندگی، نقش و تاثیر منفی آن بر تامین آب آشامیدنی شهرها و روستاهای پایین‌دست نمایان شد. اگر اقدام عاجل و جدی صورت نپذیرد، در سال‌های بعد همه حقابه‌های پایین‌دست حتی آب آشامیدنی نیز تحت‌الشعاع این برداشت‌های غیرمجاز قرار خواهد گرفت.»
سعید عیسی‌پور معتقد است برای بازگرداندن حیات به دریاچه، ناگزیر باید تصمیم‌های دشوار گرفت؛ او در این باره می‌گوید: «در دنیا وقتی پایین‌دست دچار مشکل می‌شود، سدهای بالادست را از مدار خارج می‌کنند، از برداشت‌های غیرمجاز آب در بالادست‌ها جلوگیری می‌کنند؛ ما هم باید چنین رویکردی را در پیش بگیریم. البته این تصمیم، پیامدهای اجتماعی زیادی دارد، زیرا معیشت بسیاری از مردم منطقه وابسته به کشاورزی است. وقتی سدی را از مدار خارج می‌کنیم، تکلیف کشاورزان چه می‌شود؟ دولت باید مسئولیت این بخش را بپذیرد و معیشت جایگزین فراهم کند.»
تغییر ریل از کشاورزی به صنعت و گردشگری
مدیر جدید دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه در بخش دیگری از صحبت‌های خود می‌گوید: «استاندار آذربایجان غربی و دبیرکارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، همزمان با برنامه ریزی برای مدیریت مصارف در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و احیاء این اکوسیستم ارزشمند کشور، موضوع تغییر مسیر توسعه استان را کلید زده و در حوزه اشتغال، سرمایه‌گذاری و معیشت جایگزین گام‌های مهمی برداشته است. ریل‌گذاری جدید باید از کشاورزی به سمت صنعت، خدمات و گردشگری برود. استان‌های کردستان و آذربایجان شرقی هم اقداماتی در این زمینه آغاز کرده‌اند.»
چشم‌انتظار باران
با وجود همه برنامه‌ها، ستاد احیای دریاچه ارومیه همچنان باید چشم انتظار بارش‌های پاییزی باشد. عیسی پور در این باره می‌گوید: «پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد بارندگی‌های پاییز دیرهنگام و عمدتا در آبان خواهد بود و فعلا امکان رهاسازی حقابه وجود ندارد. برهمین اساس ناچاریم سال آبی جدید را رصد و همزمان با تدقیق نقشه راه احیای دریاچه ارومیه برنامه‌ریزی و اقدامات اساسی برای اجرای پروژه‌های مهم موثر در احیای دریاچه ارومیه از جمله جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز آب، لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها، پروژه‌های مربوط به کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی نظیر اصلاح روش‌های آبیاری و تغییر الگوی کشت از پرمصرف به کم مصرف انجام دهیم. در این راستا براساس درخواست دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و موافقت رئیس جمهوری با ایجاد ردیف بودجه اختصاصی اعتبارات مورد از سوی دولت چهاردهم در حال تامین و ابلاغ به دستگاه های اجرایی ذیربط است.»
او در پایان خطاب به جامعه کارشناسی و افکار عمومی تاکید می‌کند: «نجات دریاچه ارومیه یک بحث ملی است. باید این اکوسیستم ارزشمند را با چنگ و دندان حفظ کنیم. تصمیم سخت اجتناب‌ناپذیر است و رسانه‌ها، دانشگاهیان و متخصصان می‌توانند نقش مهمی در زمینه‌سازی اجتماعی آن داشته باشند.»
حقابه‌ای که هرگز به دریاچه نرسید
طبق مصوبه‌های ستاد احیا، سالانه ۳.۲ میلیارد مترمکعب آب باید به عنوان حقابه محیط‌زیستی وارد دریاچه شود. اما امسال فقط ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب به ارومیه رسید. علت اصلی، بارش‌های کم و بی اثر و توسعه کشاورزی است که رواناب‌ها را کاهش داده است. از سوی دیگر، ۱۰ سد مخزنی نسبتاً بزرگ در حوضه آبریز دریاچه ارومیه وجود دارد که حداقل ۶ سد دارای اهداف تأمین آب آشامیدنی است. به‌ویژه سد بوکان که ۴۰ درصد حقابه دریاچه باید از آن رها شود، اما امروز حتی برای تامین آب آشامیدنی ۲۴ شهر و ۱۳۷ روستا با مشکل مواجه است. ظرفیت یک میلیارد مترمکعبی این سد به کمتر از ۱۳۰ میلیون مترمکعب رسیده است.
ارسال نظر شما
مجموع نظرات : 0 در انتظار بررسی : 0 انتشار یافته : 0