بعد قتل ناصرالدین شاه عاقبت زنان حرمسرا چه شد؟ یکی دو تا هم که نبودند یه لشکر بودند!

شایانیوز– با قتل ناصرالدین ‌شاه در اردیبهشت ۱۲۷۵ خورشیدی (۱۸۹۶ میلادی)، نه تنها یک دوره طولانی سلطنت پایان یافت، بلکه ساختاری که او در طول پنجاه سال سلطنتش برای دربار و حرمسرا ایجاد کرده بود، نیز دستخوش تحولاتی بنیادین شد. حرمسرای ناصرالدین ‌شاه که از صدها زن تشکیل شده بود، اعم از همسران عقدی، صیغه‌ای، ندیمه‌ها، کنیزان و خدمتکاران ناگهان با بحرانی بزرگ مواجه شد: پشتیبان اصلی و منبع قدرت آنان از میان رفته بود و این پرسش مطرح می‌شد که سرنوشت این زنان در جامعه سنتی و پدرسالار چه خواهد شد؟

ساختار حرمسرا و جایگاه زنان در دوران حیات شاه

ناصرالدین ‌شاه در طول سلطنت خود بیش از هشتاد زن عقدی و صیغه‌ای داشت. از میان آنان تنها چند نفر به مقام ملکه یا سوگلی رسیدند؛ از جمله جیران (خدیجه خانم تجریشی)، انیس‌الدوله، توران‌السلطنه و شکوه‌السلطنه. سایر زنان یا در نقش همسران درجه دوم بودند یا صرفاً بخشی از تشریفات حرمسرا را تشکیل می‌دادند. زنان حرم از امتیازات خاصی بهره‌مند بودند: اقامت در اندرونی شاهی، هزینه‌های زندگی و جواهرات و گاه نفوذ سیاسی.

اما این امتیازات به طور کامل وابسته به حضور و حمایت شاه بود. به محض مرگ شاه، این مزایا به خطر افتاد و جایگاه زنان دگرگون شد.

با جلوس مظفرالدین ‌شاه بر تخت سلطنت، نخستین اقدام او انتقال بخشی از زنان حرم به اندرونی جدید بود. مظفرالدین‌ شاه، به دلیل سنت‌های قاجاری، نمی‌توانست همسران پدر را تصاحب کند؛ این کار شرعاً و عرفاً ممنوع بود. بنابراین، زنان حرم ناصرالدین‌ شاه به سه دسته تقسیم شدند:

1. ملکه‌ها و زنان با نفوذ:

برخی زنان مانند انیس‌الدوله که از قدرت و نفوذ ویژه برخوردار بودند، عملاً به شکل افتخاری در اندرونی باقی ماندند. انیس‌الدوله پس از مرگ شاه نفوذ سیاسی خود را تا حدی حفظ کرد، اما به مرور به حاشیه رانده شد و باقی عمر خود را در منزل شخصی گذراند.

2. همسران عقدی و صیغه‌ای کم‌ نفوذ:

بسیاری از آنان به دستور مظفرالدین ‌شاه مستمری محدودی دریافت کردند و اجازه یافتند از کاخ خارج شوند. برخی به خانه‌های خانوادگی خود بازگشتند، برخی دیگر در فقر و انزوا روزگار گذراندند. منابع تاریخی اشاره می‌کنند که بخش زیادی از این زنان بعدها به ازدواج رجال و درباریان درآمدند، زیرا جامعه ایران آن زمان امکان استقلال زنان را به رسمیت نمی‌شناخت.

3. کنیزکان و خدمتکاران و ندیمه‌ها:

بخش بزرگی از زنان حرم، کنیزکان آفریقایی و قفقازی بودند. این گروه سرنوشتی سخت‌تر داشتند. با مرگ شاه بسیاری فروخته شدند یا به رجال درباری بخشیده شدند؛ بعضی در خدمت مادران شاهزادگان باقی ماندند؛ عده‌ای در فقر و گمنامی درگذشتند. تنها معدودی از آنان که مهارت‌های خاصی داشتند، توانستند در دربار باقی بمانند.

سیاست مظفرالدین‌شاه در قبال حرم پدر

مظفرالدین‌شاه در نخستین سال‌های سلطنت خود سعی کرد با پرداخت مقرری، موضوع زنان حرم پدر را مدیریت کند. اما به دلیل بحران مالی دولت قاجار، این مستمری‌ها اغلب ناکافی و ناپیوسته بود. بدین ‌ترتیب، بسیاری از زنان که تا پیش از آن در تجمل و رفاه می‌زیستند، ناگهان به فقر دچار شدند.

در روایت‌های معاصر آمده است که مظفرالدین‌ شاه حتی خانه‌ای در محله سنگلج تهران برای برخی از زنان بی‌پناه پدر در نظر گرفت، اما این اقدام کافی نبود. جامعه نیز از پذیرش دوباره این زنان به عنوان « طبقه عادی» پرهیز می‌کرد، زیرا برچسب «زن شاه» همچنان بر آنان سنگینی می‌کرد.

سرنوشت تک به تک زنان

انیس‌الدوله (ملکه غیر رسمی ایران)

قدرتمندترین زن حرم و همدم شاه در سفر اروپا. پس از مرگ شاه، نفوذش به صفر رسید و در انزوا زیست. در ۱۳۰۷ق در تهران درگذشت (افشار، زن در عصر قاجار، ص ۱۸۴).

شکوه‌السلطنه (مادر کامران میرزا)

از زنان پرنفوذ بود چون مادر یکی از شاهزادگان مهم بود، جایگاهش حفظ شد و در کنار پسرش ماند.

عفت‌السلطنه و فرح‌السلطنه

دو همسر دیگر شاه که پس از مرگ او به عقد رجال درباری درآمدند. اطلاعات زیادی از سرنوشتشان در منابع نیامده است.

ملیجک (عزیزالسلطان)

اگرچه مرد بود، اما جزیی از حرمسرا بود و بخش بزرگی از زندگی‌اش در حرم گذشت. پس از مرگ شاه مستمری‌اش قطع شد و زندگی‌اش رو به سختی گذاشت.

سرنوشت دختران شاه

تاج‌السلطنه

روشنفکر، منتقد سنت‌ها و نویسنده خاطرات. زندگی زناشویی‌اش شکست خورد، اما بعدها به محافل مشروطه‌خواهان پیوست و از نخستین زنان تجددخواه ایران شد.

فخرالدوله

زنی باسواد و سیاست‌مدار. در تهران ماند و در دوره مشروطه از زنان بانفوذ بود.

ضیاءالسلطنه

در کودکی به ازدواج یکی از شاهزادگان درآمد و پس از مرگ پدر همچنان در خاندان قاجار زندگی کرد.

اخترالدوله

سرنوشتش با ازدواج‌های سیاسی گره خورد و در سایه خاندان شوهر باقی ماند.

ملک‌تاج خانم معروف به عزیزه‌ خانم

بعدها به زندگی شخصی بازگشت و نامش در سیاست ثبت نشد.

خاطرات تاج‌السلطنه صحنه‌ای تلخ را روایت می‌کند: «زنان حرم پس از مرگ پدرم همچون اثاثیه‌ای بی‌مصرف به گوشه‌ای رانده شدند» (تاج‌السلطنه، ص ۵۶).

پیامدهای فردی و اجتماعی این دگرگونی

سرنوشت زنان حرم ناصرالدین ‌شاه بازتابی از ساختار اجتماعی و سیاسی ایران در روزگار قاجار بود.

پیامدهای فردی: بسیاری از زنان، پس از سال‌ها زندگی در انزوا و بدون مهارت‌های معیشتی، توانایی سازگاری با زندگی بیرون را نداشتند. این موضوع به افسردگی، انزوا و حتی سقوط اجتماعی آنان منجر شد.

پیامدهای اجتماعی: خروج زنان حرم از اندرونی شاهی، نخستین شکاف‌ها را در تصور عمومی از «قداست» حرمسرای سلطنتی ایجاد کرد. جامعه شاهد آن بود که زنانی که روزی در اوج شکوه و قدرت بودند، حال به حاشیه و فقر افتاده‌اند. این امر به نوعی نقد ضمنی بر نظام پدرسالار قاجاری بود.

پیامدهای سیاسی: حضور یا خروج زنان با نفوذ مانند انیس‌الدوله از صحنه سیاست، تغییر در موازنه قدرت در دربار را رقم زد. از این پس، نفوذ سیاسی زنان در ساختار رسمی قاجار به شدت کاهش یافت.

لایه‌های مختلف این تغییر موازنه

1.لایه تاریخی:سرنوشت زنان حرم ناصرالدین ‌شاه، نمونه‌ای از شکنندگی جایگاه زنان در ساختارهای سنتی است؛ جایگاهی که تنها بر پایه قدرت مرد تعریف می‌شد.

۲. لایه جامعه‌شناختی: این ماجرا نشان می‌دهد که چگونه زنان، حتی در بالاترین سطح از هرم اجتماعی، استقلال اجتماعی و اقتصادی نداشتند و با مرگ شوهر، کل نظام زندگی‌شان فرو می‌ریخت.

3. لایه روان‌شناختی: زنان حرم پس از مرگ شاه با بحران هویت و اضطراب شدید مواجه شدند. آنان که سال‌ها در چارچوبی بسته زندگی کرده بودند، در برابر دنیای بیرون بی‌دفاع بودند.

4. لایه سیاسی-اقتصادی: ناکامی دولت قاجار در تأمین معیشت این زنان، نشانه‌ای از ضعف ساختاری و بحران مالی آن دوره بود؛ ضعفی که در نهایت به انقلاب مشروطه نیز دامن زد.