چالشی برای آموزش‌وپرورش در عصر دیجیتال

به گزارش پارسینه به نقل از  روزنامه اطلاعات در روزهایی که فناوری دیجیتال به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره تبدیل شده، کارزاری با عنوان «درخواست مجاز شدن گوشی در مدارس» در فضای مجازی به راه افتاده و توانسته است در مدت کوتاهی قریب به ۵۰ هزار امضا جمع‌آوری کند. این حرکت مدنی با استقبال گسترده دانش‌آموزان و والدین به یکی از پرامضاترین کمپین‌های حوزه آموزش بدل شده و بار دیگر موضوع استفاده از تلفن همراه در مدارس را به صدر گفتگوهای عمومی و تخصصی کشانده است.

امضاکنندگان کارزار بر این باورند که در عصر دیجیتال، مدرسه نمی‌تواند خود را از جریان فناوری کنار بکشد و باید از ظرفیت‌های تلفن همراه برای ارتقای آموزش بهره گیرد. در مقابل، مخالفان نگران‌ هستند که به‌ جای ارتقای یادگیری، تلفن همراه به عامل افت تحصیلی و آسیب‌های تربیتی و اخلاقی بدل شود. 

محمود امانی طهرانی، دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش در واکنش به این کارزار گسترده، موضعی متعادل اتخاذ کرده و می‌گوید: «تلفن همراه در مدرسه نه به ‌طور مطلق ممنوع است و نه بدون محدودیت آزاد. ما با یک مسأله صفر و صدی مواجه نیستیم. استفاده از موبایل باید در خدمت یادگیری قرار بگیرد و تصمیم‌گیری درباره نحوه استفاده از آن بر عهده مدیریت و شورای مدرسه است.»

او تأکید می‌کند که اگر تلفن همراه باعث ایجاد اختلال در تمرکز دانش‌آموزان یا بی‌نظمی در کلاس شود، طبیعتا استفاده از آن مجاز نیست اما اگر در مسیر آموزش و یادگیری قرار بگیرد، آیین‌نامه اجرایی مدارس اجازه استفاده از آن را می‌دهد. 

مصوبه ۹۷۷ شورای عالی آموزش و پرورش نیز این موضوع را تأیید می‌کند.

فرصت یا تهدید؟

مرتضی پاشاپور، طراح برنامه‌های نوین آموزشی درباره نقش به کارگیری موبایل در کلاس‌های درسی می‌گوید: موبایل، یک فرصت جدی برای آموزش است و اگر درست هدایت شود، یادگیری را متحول خواهد کرد؛ چه در دسترسی به منابع متنوع، چه در بازی‌های آموزشی و حتی تولید محتوا توسط خود دانش‌آموزان. بچه‌ها همین حالا با این وسیله زندگی می‌کنند. 

او می‌افزاید: استفاده درست از موبایل، روش‌های سنتی تدریس را تغییر می‌دهد. اکنون کلاس دیگر فقط جایی برای شنیدن معلم نیست، بلکه مکانی برای جستجو، تولید و تجربه‌ مشترک است، با این حال تهدیدهایی نیز در کمین هستند که نباید از آن‌ها غافل ماند. حواس‌پرتی، افت تمرکز، نابرابری بین دانش‌آموزانی که موبایل دارند و ندارند و دسترسی به محتوای ناسالم، از جمله چالش‌های جدی محسوب می‌شوند. تجربه کشورهایی مثل فرانسه که استفاده از موبایل را محدود کرده‌اند، نشان می‌دهد که بدون مقررات روشن، آزادی کامل استفاده از این وسیله، آموزش را دچار مشکل می‌کند.

پاشاپور با اشاره به تأثیرات دوگانه موبایل بر روابط اجتماعی می‌گوید: این وسیله ارتباطی از یک طرف، ارتباطات بچه‌ها را به فضای مجازی محدود می‌کند و از طرف دیگر ابزاری برای کار گروهی و ثبت فعالیت‌های مشترک است. تنها راه مدیریت این تضاد، آموزش سواد رسانه‌ای است؛ یعنی بچه‌ها باید یاد بگیرند چطور درست استفاده کنند، نه این که صرفا محدودیت داشته باشند.

تجربه کشورهای دیگر

این طراح برنامه‌های نوین آموزشی بر لزوم طراحی یک چارچوب ملی منعطف در زمینه سیاست‌گذاری تأکید می‌کند و معتقد است که تفویض اختیار به مدارس، مزایا و معایب خود را دارد. از یک طرف باعث انعطاف‌پذیری می‌شود و از طرف دیگر ممکن است بی‌نظمی ایجاد کند.

پاشاپور می‌گوید: بهترین راه، طراحی یک سیاست کلی از طرف وزارت آموزش و پرورش است که مدارس بتوانند آن را متناسب با شرایط خود اجرا کنند. مثلا استفاده از تلفن همراه فقط در ساعات خاص یا تنها برای کارهای آموزشی مناسب است، وگرنه وابستگی دانش‌آموزان را به این وسیله ارتباطی در پی خواهد داشت.

او به تجربه کشورهای مختلف در این زمینه هم اشاره می‌کند: در بسیاری از کشورها حتی در سیستم‌های پیشرفته آموزشی، موبایل آزاد نیست. مثلا مدارس سنگاپور، اغلب موبایل‌ها را در کمدهای قفل‌شده جمع می‌کنند و استفاده غیرمجاز می‌تواند منجر به ضبط طولانی‌مدت گوشی شود تا وقت مدرسه «زمان محافظت‌شده» باشد؛ یعنی کمترین حواس‌پرتی و بیشترین تعامل رودررو. در فنلاند از اوت ۲۰۲۵ قانونی اجرا می‌شود که استفاده از موبایل تنها با اجازه معلم و در موارد خاص مثل آموزش یا مسائل پزشکی مجاز است. هدف آن‌ها افزایش تمرکز، کاهش اختلال و تقویت ارتباط انسانی در کلاس است و این اهمیت دارد که قبل از اتخاذ هر تصمیمی، مهارت استفاده درست آموزش داده شود. تقویت این مهارت، موبایل را از یک مزاحم به یک یار آموزشی بدل خواهد کرد.

دیدگاه معلمان

نفیسه رجایی، معلم دوره اول ابتدایی در مدرسه شهیدان احمدی شاهرود با نگاهی تربیتی و روان‌شناختی بر ضرورت حفظ فضای کودکانه و واقعی مدرسه تأکید می‌کند و معتقد است که کودکان در این سن، بیش از هر چیز به تعامل، بازی و تجربه‌های ملموس نیاز دارند، نه غرق شدن در دنیای دیجیتال. 

او می‌گوید: با توجه به سبک زندگی امروز خانواده‌ها بسیاری از کودکان، تعاملات اجتماعی کمتری نسبت به گذشته دارند و بازی واقعی در زندگیشان کمرنگ شده است. تفریح غالب آن‌ها در خانه، ساعت‌ها نشستن پای موبایل و تلویزیون است.

تنها جایی‌ که می‌تواند آن‌ها را از این فضا جدا کند و به دنیای واقعی کودکی بازگرداند مدرسه است.کودکان باید بدوند، بازی کنند، حرف بزنند و لمس کنند، نه این که درگیر صفحه‌های گوشی و محتوای مجازی شوند. از نگاه این معلم، همراه داشتن موبایل برای دوره ابتدایی ضرورتی ندارد و حتی می‌تواند موجب ایجاد دوگانگی میان دانش‌آموزانی شود که از نظر امکانات خانوادگی در شرایط متفاوتی قرار دارند. 

او با اشاره به تجربه‌های شخصی‌اش در کلاس درس از مواردی سخن می‌گوید که کودکان در مهمانی‌های خانوادگی با محتوای نامناسب مواجه شده‌اند و آن را با هم‌کلاسی‌ها به اشتراک گذاشته‌اند و تأکید می‌کند تا زمانی که خانواده‌ها و جامعه روی آموزش خودمراقبتی، قانون‌مندی و فرهنگ استفاده از موبایل کار نکنند، ورود آزادانه تلفن همراه به مدرسه با آسیب‌های جدی همراه خواهد بود.

معصومه کوچعلی، معلم پایه چهارم ابتدایی در مدرسه پسرانه بعثت هم معتقد است در شرایط فعلی، اجرای چنین طرحی چندان عملی نیست و تحقق این هدف به زیرساخت‌هایی نیاز دارد که هنوز در بسیاری از مدارس فراهم نشده‌اند. 

وی می‌گوید: بهره‌مندی واقعی از ظرفیت‌های آموزشی تلفن همراه در کلاس درس، مستلزم وجود اینترنت پرسرعت و پایدار، دستگاه‌های مناسب و ایمن و آموزش سواد دیجیتال به دانش‌آموزان و حتی معلمان است. وقتی صدها دانش‌آموز، همزمان به اینترنت وصل می‌شوند، سرعت به شدت افت می‌کند و زیرساخت‌های فعلی مدارس توان مدیریت چنین حجم ترافیکی را ندارد. کوچعلی همچنین به چالش‌های مدیریت در کلاس‌های پرجمعیت اشاره می‌کند و می‌گوید: هرچه تعداد دانش‌آموزان بیشتر باشد، هدایت صحیح و استفاده هدفمند از موبایل، سخت‌تر می‌شود. در مدارس غیرانتفاعی شرایط کمی متفاوت است؛ چون جمعیت دانش‌آموزی کمتر و توان مالی بیشتر است و بنابراین مدیریت آسان‌تر پیش می‌رود. 

تا زمانی که این کمبودها برطرف نشود، استفاده از موبایل در مدارس به جای آن که فرصتی برای یادگیری باشد، به چالشی برای معلمان و دانش‌آموزان بدل خواهد شد.

اما علی رضایی، معلم پایه دهم موافق استفاده محدود و هدفمند از تلفن همراه در مدرسه است. او بر این باور است که تلفن همراه، اگر در چارچوب مشخص و با نظارت معلم به کار گرفته شود، امکان دسترسی سریع‌تر به منابع آموزشی، تقویت مهارت‌های دیجیتال و افزایش مشارکت در فرآیند یادگیری را به دانش‌آموزان می‌دهد.