همکاری نظامی ایران و چین در دقیقه ۹۰؛ تیر اروپا خطا رفت

موضوع همکاری ایران و چین از مسائلی است که طی سال‌های گذشته توجه تحلیلگران و حتی سیاستمداران را در فضای بین الملل به خود معطوف کرده است.

به نقل از Foreign Affairs، رابطه تهران-پکن به ویژه بعد از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه اخیر علیه ایران از پربسامدترین سوژه‌های تحلیلی در جهان بود. این در حالی است که این رابطه با فضاسازی خاص محافل صهیونیستی روبه‌رو شده است.

رسانه‌های عبری از آغازین روزهای پس از جنگ ژوئن، سعی در ادراک سازی حول این گزاره داشتند که ایران از سیستم تصمیم سازی و سبد سیاست خارجی چین کنار گذاشته شده است، اما تلاش‌های اسرائیلی حتی منجر به مداخله در رابطه دو شریک‌شرقی شد؛ جایی که مقامات صهیونیستی از دولت شی جین پینگ خواستند با ایران همکاری نظامی نداشته باشد.

با وجود این، موضع‌گیری مقامات چینی نسبت به این خواست تل آویو نشان داد، پس از جنگ ۱۲ روزه و نبرد ایران با ۲ واحد اتمی جهان که یکی از آنها هژمون نظام بین‌الملل است از نظر پکن ارزش راهبردی ایران در منطقه و فرامنطقه افزایش پیدا کرده است.

در حال حاضر دو کشور به سمت سرعت بخشیدن به توافق جامع راهبردی خود بوده و دعوت از مسعود پزشکیان برای حضور در رژه روز پیروزی چینی‌ها که رئیس جمهور این کشور تلاش کرد، تصویر معناداری از این رویداد به نمایش بگذارد، نشان از همگرایی روزافزون تهران-پکن دارد. این در شرایطی است که دولت چین در آخرین تحول اعلام کرده روند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران موسوم به اسنپ بک (مکانیسم ماشه) را به رسمیت نشناخته و آن را اجرا نخواهد کرد.

فارن افرز، رسانه متعلق به شورای روابط خارجی آمریکا در تحلیل جدید خود متذکر شده، پکن دیگر خود را ملزم به پیگیری سیاست سنتی خود در خاورمیانه نمی بیند که همواره مبتنی بر موازنه گری میان واحدهای سیاسی منطقه بوده و در مقطع کنونی به شراکت دفاعی-نظامی با ایران رغبت بیشتری پیدا کرده است.

این رسانه آمریکایی می نویسد برای پکن، تهران شریک قابل اتکایی در مواقع بحرانی است.

یک سال خسارت‌های پی‌درپی، راهبرد کلان ایران را دگرگون ساخته است. تضعیف حماس، حزب‌الله لبنان و سقوط دولت بشار اسد در سوریه، بین ایران و متحدانی که مدت‌ها برای تهدید اسرائیل به آنها تکیه داشت، فاصله انداخت. در نتیجه، اسرائیل توانست در ماه ژوئن جنگ ۱۲ روزه خود را علیه ایران با ریسک کمتر گسترش تنش در منطقه به انجام رساند. این جنگ، یک فرض دیرینه درباره بازدارندگی ایران را با سؤال مواجه کرد که تهران می‌تواند به شکلی مؤثر به حملات مستقیم و آشکار علیه خاک خود پاسخ دهد. از نظر عملی نیز، این جنگ به سامانه‌های پدافند هوایی ایران آسیب زد، توانایی‌های موشک‌های بالستیک آن را با وقفه مواجه کرد و برنامه هسته‌ای کشور را عقب انداخت.

بی‌تردید ایران تلاش خواهد کرد تا قدرتش را بازیابی کند اما تحولات منطقه پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و ادامه موضع‌گیری نظامی تهاجمی اسرائیل، انجام اقداماتی از سوی تهران برای تقویت نفوذ منطقه‌ای را شاید دشوارتر کرده است.

در کوتاه‌مدت، محتمل‌ترین اقدام ایران تلاش برای بازسازی توان دفاعی نظامی‌اش از طریق گسترش شراکت با چین خواهد بود. تا همین اواخر، پکن از جانبداری از یک جناح خاص در خاورمیانه خودداری می‌کرد اما محاسبات چین نیز ممکن است در حال تغییر باشد. این احتمال وجود دارد که پکن فرصت‌های تازه‌ای را در کمک به ایران برای بازیابی بخشی از قدرت ازدست‌رفته‌اش ببیند، بویژه با توجه به افزایش تنش‌ها میان اسرائیل و کشورهای عربی پس از حملات اسرائیل در اوایل سپتامبر علیه رهبری حماس در قطر.

فرصت‌های جدید

سرنگونی دولت اسد در دسامبر گذشته و موضع ضدایرانی‌ای که حاکمان جدید دمشق اتخاذ کرده‌اند ـ مانعی کمتر شناخته‌شده برای توانایی تهران در بازسازی راهبرد منطقه‌ای به شمار می‌رود. سوریه برای دهه‌ها به طور مستقیم حزب الله را تجهیز می کرد. اگرچه این تلاش پس از آغاز جنگ داخلی سوریه با مقاومت روبه‌رو شد، چرا که اسرائیل شروع به حملات منظم علیه انبارهای تسلیحاتی در سوریه کرد. با این حال ایران همچنان توانست از حزب‌الله پشتیبانی کند.

علی‌رغم برخی موفقیت‌های اولیه، دولت احمد الشرع در یکپارچه کردن کشور با مشکل روبه‌رو شده است. ایران می‌تواند از شکاف‌های نهفته اجتماعی-سیاسی در سوریه بهره گرفته و به طور پنهانی از جناح‌های ناراضی از رژیم جدید یا گروه‌هایی که پذیرای مشوق‌های مالی باشند، حمایت کند.

اگر خروج نیروهای نظامی ایالات متحده از سوریه تکمیل شود، ایران می‌تواند فرصت‌های بیشتری برای نقش آفرینی در سیاست سوریه به دست آورد. ایران هم‌اکنون با برخی شبکه‌های قبایل سنی سوری رابطه دارد. در صورت کاهش اقتدار دمشق بر جنوب سوریه، ایران می‌تواند این شبکه‌ها را به اقدامات بیشتری ترغیب کند.

مسیر بازسازی

ایران می‌تواند از راهبرد منطقه‌ای خود فاصله گرفته و برای احیای بازدارندگی‌ به سوی نقطه گریز هسته‌ای روی آورد. علی رغم حملات اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن، ایران هم‌اکنون به اندازه کافی اورانیوم با غنای بالا در اختیار دارد تا چند سلاح هسته‌ای بسازد و باور بر این است که دانش فنی لازم برای ساخت آنها را نیز دارد. اگر ایران بتواند تأسیسات غنی‌سازی را تعمیر یا بازسازی کند (یا اگر چنین تأسیسات مخفی‌ای از پیش داشته باشد)، می‌تواند این اورانیوم را ظرف چند هفته به سطح تسلیحاتی ارتقا دهد.

با این حال، حتی اگر ایران بخواهد به سمت بازدارندگی هسته‌ای پیش برود، برداشتن گام‌های لازم برای این کار با ریسک بالایی همراه خواهد بود. هرگونه اقدام به غنی‌سازی بیشتر اورانیوم خطر افشای آن نزد دشمنان ایران و آغاز موج جدیدی از حملات احتمالی را به همراه دارد. بنابراین، توسعه توانایی هسته‌ای به تنهایی بدون داشتن دفاع هوایی متعارف قوی نمی‌تواند بازدارندگی ایران را بازسازی کند.

ایران باید کاستی‌های موجود در توانمندی‌های متعارف نظامی خود را برطرف کند. ایران در طول جنگ ۱۲ روزه راه‌هایی برای تحمیل هزینه به اسرائیل یافت. اینکه ایران چگونه زرادخانه‌اش را بازسازی کند، بستگی به درس‌هایی دارد که از جنگ ۱۲ روزه آموخته است. بسیاری از جزئیات درباره سامانه‌های موشکی مختلف ایران در این درگیری همچنان نامشخص است، اما فرماندهان ایرانی بدون شک درک بیشتری از این یافته‌اند که کدام سامانه‌ها عملکرد بهتری داشته‌اند و کدام تاکتیک‌های عملیاتی مؤثرتر بوده‌اند، حتی اگر حملات اسرائیل همواره قوی‌تر بوده باشد. این درس‌ها جهت‌گیری نظامی ایران را مشخص خواهد کرد. برای نمونه، ممکن است ایران بیش از پیش روی تولید داخلی تسلیحات پیشرفته مانند موشک‌های هایپرسونیک (مانند «فتاح» و «خرمشهر-۴») سرمایه‌گذاری کند، یا سامانه‌های دوربردتری توسعه دهد که بتوان آنها را از شرق ایران شلیک کرد، جایی که هدف قرار دادنش برای اسرائیل دشوارتر است.

نیاز ایران به تقویت پدافند هوایی اولویت بالاتری دارد. در ژوئن، اسرائیل پدافندهای هوایی ایران در مناطق مرکزی و غربی کشور را هدف قرار داد؛ از جمله سامانه‌های موشکی زمین به هوای اس-۳۰۰ ساخت روسیه را که پیشرفته‌ترین سامانه‌های موجود در ایران بودند. در چنین شرایطی ایران به ناچار باید به دنبال کمک خارجی باشد. مسکو مدت‌ها نزدیک‌ترین شریک دفاعی تهران بوده، اما جنگ روسیه در اوکراین توانایی این کشور برای فروش سلاح به خریداران خارجی را کاهش داده است. مسکو ممکن است در نهایت قرارداد تحویل جنگنده‌های سوخو-۳۵ به ایران را عملی کند، اما با توجه به تأخیرها و محدودیت‌های صنعت دفاعی روسیه، ایران شاید تصمیم بگیرد به دنبال گزینه‌های دیگری باشد.

تهران-پکن؛ اتحادی تازه

این وضعیت چین را به بهترین منبع ایران برای دستیابی به تجهیزات نظامی بیشتر تبدیل می‌کند. چین به‌طور سنتی تلاش کرده است روابط خود را در خاورمیانه متوازن نگه دارد. این کشور به ایران در دور زدن تحریم‌های نفتی کمک کرده و کمک‌های نظامی محدودی ارائه داده است؛ اما ممکن است دیگر نیازی به این موازنه‌گری چین نباشد. در مارس ۲۰۲۳، ایران روند عادی‌سازی روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی را آغاز کرد، اقدامی که با میانجیگری چین انجام شد و یکی از محرک‌های اساسی سیاست پیشین پکن در خاورمیانه را دگرگون کرد. با افزایش تنش‌ها میان پکن و واشنگتن، ظرفیت بالقوه تهران درجهت ایفای نقش راهبردی برای پکن نیز بیشتر شده است. نزدیک‌تر کردن ایران به چین می‌تواند در سناریوهایی بحران‌زا ــ مثلاً درباره تایوان ــ برای پکن سودمند باشد.

پدافند هوایی خلأ حیاتی‌ای است که چین می‌تواند به ایران در پر کردن آن کمک کند. سامانه پدافند هوایی متحرک HQ-۹ چین مشابه سامانه پیشرفته‌تر اس-۴۰۰ روسیه است. اگر پکن این سامانه را به تهران بفروشد، می‌تواند به ایران کمک کند تا بخشی از حفاظت هوایی خود را بازیابد. ایران همچنین می‌تواند به دنبال معامله‌ای با چین برای نوسازی نیروی هوایی خود باشد، مانند خرید جنگنده‌های چنگدو ۱۰-J ساخت چین که در جنگ کوتاه‌مدت نظامی پاکستان با هند در ماه مه عملکرد خوبی داشتند.

در میان‌مدت، این بهبودها می‌توانند حملات به ایران را دشوارتر و پرهزینه‌تر سازند و دشمنان را از تشدیدهای مقطعی بازدارند. دست‌کم، این بهبودها می‌توانند برای ایران فرصتی بخرند تا ذخایر موشکی تولید داخل خود را بازسازی و اصلاح کند و بهتر برای درگیری بعدی آماده شود. هرچه تهدید جنگ برای ایران دورتر شود، ریسک‌های فوری بیشتری را می‌تواند متحمل شود.