آب، نفت جدید خاورمیانه؛ جنگ جهانی سوم در خاورمیانه جرقه خواهد زد!

شایانیوز– سازمان ملل متحد اخیراً در گزارشی هشدار داده که بحران آب در خاورمیانه می‌تواند به ‌زودی به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ژئوپلیتیک قرن بیست ‌و یکم تبدیل شود. منطقه‌ای که دهه‌ها به واسطه ذخایر عظیم نفت و گاز به مرکز توجه جهانی بدل شده بود، اکنون با معضلی روبه‌روست که ارزش و اهمیت آن کمتر از طلای سیاه نیست: آب.

در شرایطی که تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت منابع، و رشد جمعیت، فشار بی‌سابقه‌ای بر منابع آبی وارد کرده، بسیاری از تحلیلگران معتقدند آب می‌تواند نفت جدید خاورمیانه باشد؛ منبعی حیاتی که هم می‌تواند عامل توسعه و همکاری باشد و هم جرقه‌ای برای منازعات تازه.

بستر بحران: اقلیم و جمعیت

خاورمیانه در کمربند خشک و نیمه ‌خشک جهان واقع شده است. میانگین بارش سالانه در بسیاری از کشورهای منطقه کمتر از یک ‌سوم میانگین جهانی است و منابع تجدیدپذیر سرانه آب شیرین در برخی کشورها به زیر خط فقر آبی سازمان ملل (۱۰۰۰ مترمکعب در سال به ازای هر نفر) سقوط کرده است. مضاف بر آنکه جمعیت این منطقه در نیم ‌قرن گذشته بیش از سه برابر شده و نیاز به آب برای کشاورزی، صنعت و مصرف شهری رشد فزاینده‌ای یافته است. بر اساس داده‌های سازمان ملل، تا سال 2050 میلادی، دست ‌کم 17 کشور خاورمیانه و شمال آفریقا در معرض “کم‌آبی فوق العاده” قرار خواهند گرفت؛ وضعیتی که پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی گسترده‌ای به همراه دارد.

موشکافی علل

علت خشکسالی در خاورمیانه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است:

1.عوامل طبیعی

تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین باعث افزایش دما و تبخیر بیشتر شده و الگوهای بارشی منطقه را بر ‌هم زده است. بسیاری از رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی خشک شده و یا دچار فرونشست شده‌اند.

2. دخالت انسانی

نقش انسان حتی پررنگ‌تر است: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، سدسازی‌های گسترده بدون توجه به حقابه پایین ‌دست، انتقال‌های غیر اصولی آب بین حوضه‌ای (جابجایی مصنوعی آب از یک حوضه رودخانه به حوضه دیگر با هدف تأمین آب شرب، کشاورزی یا صنعتی در مناطق کم‌ آب.)، و سیاست‌های کشاورزی ناکارآمد باعث تشدید بحران شده‌اند. این یعنی خشکسالی فقط محصول طبیعت نیست، بلکه نتیجه مستقیم مدیریت نادرست و رقابت سیاسی در منطقه هم هست.

جغرافیای تنش: چگونه کشورها حقابه یکدیگر را می‌دزدند؟

اصطلاح «دزدیدن حقابه» شاید اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما واقعیت این است که بسیاری از کشورها عملاً با سدسازی، تغییر مسیر رودخانه‌ها و برداشت بی‌رویه، آب را از جریان طبیعی خود منحرف می‌کنند.

یکی از کانون‌های اصلی بحران، رودخانه‌های فرامرزی است. رودخانه‌های دجله و فرات سال‌هاست محل کشمکش میان ترکیه، سوریه و عراق هستند. سدسازی‌های گسترده ترکیه در قالب پروژه «گاپ» جریان آب ورودی به همسایگان جنوبی را به ‌شدت کاهش داده و عراق را با یکی از شدیدترین بحران‌های آبی تاریخ معاصر خود مواجه ساخته است. در واقع ترکیه با سدهای عظیم خود بخش بزرگی از آب دجله و فرات را قبل از رسیدن به عراق و سوریه، برای خود ذخیره می‌کند.

در شرق منطقه نیز حوضه آبریز هیرمند، منبع اختلاف دیرینه ایران و افغانستان است. افغانستان در سال‌های اخیر سدهایی بر روی هیرمند ساخته که جریان آب ورودی به سیستان را به حداقل رسانده است.

در شمال آفریقا، نزاع بر سر رود نیل میان مصر، سودان و اتیوپی به یکی از مهم‌ترین پرونده‌های ژئوپلیتیکی آفریقا بدل شده است.

حتی اسرائیل متهم شده که بخشی از منابع آبی کرانه باختری و بلندی‌های جولان را به نفع خود برداشت می‌کند. این اقدامات در عمل به معنای گرفتن حقابه کشور پایین‌دست آن حوزه آب‌خیز است، بدون توجه به نیازهای انسانی و کشاورزی آنان.

پیامدهای اقتصادی: کشاورزی در آستانه فروپاشی

بخش کشاورزی، که بزرگ‌ترین مصرف ‌کننده آب در خاورمیانه است، بیشترین ضربه را از کم‌آبی متحمل می‌شود. در ایران، عراق و سوریه، کاهش بارندگی و سوءمدیریت منابع باعث افت شدید تولید گندم و جو شده است. یمن سال‌هاست با قحطی دست ‌و پنجه نرم می‌کند و البته جنگ فرسایشی چند جانبه هم بر این قحطی، تأثیری عمیق گذاشته است. در کشورهای حوزه خلیج فارس، وابستگی به واردات مواد غذایی به شدت افزایش یافته و بانک جهانی برآورد می‌کند که کمبود آب می‌تواند تا سال 2050 حدود 6 درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه را کاهش دهد.

ابعاد انسانی و امنیتی: مهاجرت و بی‌ثباتی

خشکسالی‌های گسترده و نابودی زمین‌های کشاورزی، میلیون‌ها نفر را به ترک خانه و کاشانه واداشته است. موج‌های مهاجرت داخلی و خارجی، شهرهای بزرگ را تحت فشار مضاعف قرار داده و به بی‌ثباتی اجتماعی دامن زده است. تحلیلگران سازمان ملل بر این باورند که بحران سیاسی سوریه در دهه گذشته بی‌ارتباط با خشکسالی بی‌سابقه سال‌های پیش از جنگ نبود. اکنون بسیاری نگران‌اند که تکرار چنین سناریوهایی در کشورهای دیگر منطقه نیز محتمل باشد.

آب و سایه جنگ جهانی سوم

اگرچه سخن گفتن از «جنگ جهانی سوم» شاید در نگاه اول اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما تحلیلگران هشدار می‌دهند که آب می‌تواند جرقه‌ای برای درگیری‌های منطقه‌ای باشد که به سرعت ابعاد بین‌المللی پیدا کنند. اهمیت خاورمیانه برای انرژی و تجارت جهانی به این معناست که هر جنگ گسترده بر سر منابع آبی، قدرت‌های جهانی را هم درگیر خواهد کرد. به بیان دیگر، اگر نفت آتش جنگ‌های قرن بیستم بود، آب می‌تواند سوخت جنگ‌های قرن بیست ‌و یکم باشد.

راهکارها: از مدیریت پایدار تا همکاری منطقه‌ای

سازمان ملل در گزارش اخیر خود تأکید کرده است که تنها راه مقابله با بحران آبی خاورمیانه، حرکت به سوی مدیریت پایدار منابع و همکاری‌های منطقه‌ای است. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین آبیاری، بازچرخانی آب (تصفیه آب مصرف شده و برگرداندن آن به چرخه مصرف)، کاهش هدررفت در شبکه‌های توزیع و توسعه نیروگاه‌های نمک‌زدایی انرژی‌بر، بخشی از راهکارهای پیشنهادی‌اند. اما در نهایت، بدون اراده سیاسی و توافق‌های فرامرزی، کاری از پیش نخواهد رفت.

آیا با بی‌آبی شدید مواجه می‌شویم؟

بحران کنونی به معنای «پایان آب» در خاورمیانه است؟ پاسخ پیچیده است. از یک سو، منابع تجدیدپذیر به‌ شدت محدود شده‌اند و مصرف بی‌رویه ادامه دارد؛ این یعنی بدون اصلاحات جدی، کمبود شدید آب واقعیتی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. بنابراین، آینده میان «خشکسالی مطلق» و «مدیریت پایدار» در نوسان است و انتخاب با دولت‌هاست.

در جهانی که تغییرات اقلیمی هر روز شدیدتر می‌شود، آب در حال تبدیل شدن به منبعی استراتژیک و تعیین‌کننده در معادلات سیاسی و اقتصادی خاورمیانه است. همان‌گونه که نفت در قرن گذشته سرنوشت این منطقه را رقم زد، اکنون آب می‌تواند در قرن بیست‌ و یکم نقش نفت جدید را ایفا کند. پرسش اصلی این است: آیا کشورهای خاورمیانه در سایه هشدارهای سازمان ملل، آب را به عاملی برای همکاری و توسعه بدل خواهند کرد، یا اینکه باید منتظر شعله‌ور شدن جنگ‌های تازه‌ای بر سر این «مایه حیات» بود؟