زن، عشق و وطن در دل روایت‌های تصویری از جنگ

باشگاه خبرنگاران جوان– ۴۵ سال از هشت سال جنگ تحمیلی می‌گذرد و در این سال‌ها، سینما و تلویزیون تلاش داشته تا میراث‌دار خوبی از گنجینه‌های به یاد مانده از آن دوران باشد. به‌حق هم این میراث‌داری هنرمندانه توانست از بوی پیراهن یوسف تا صیاد تمام‌قد در کنار سینمای دفاع مقدس بایستد و بازسازی‌های روایی را تقدیم مخاطب کند.

در این میان نیز نباید از تصویرسازی‌های تلویزیونی عبور کرد. تلویزیون در طول دهه‌های مختلف و از دل فیلمنامه‌های متفاوت، روایت‌های تصویری به یاد گذاشت تا شوق سینمای جنگ در قاب تلویزیون جریان‌ساز شود. این جریان به‌گونه‌ای به تکامل رسید که هم‌اکنون پا به پای سینما، تلویزیون نیز داعیه‌دار برای ساخت آثار دفاع مقدس از زوایای مختلف است.

شنیده‌ایم که جنگ چهره‌ای زنانه نیز دارد؛ اما به‌تصویر کشاندن آن، فارغ از کلیشه‌سازی، امری سخت برای کارگردانان سینمایی و تلویزیونی است. از تاریخ هشت‌ساله به یادگار مانده که زنان و مادران از سرنوشت‌سازان دفاع مقدس بودند؛ همان‌گونه که به چشم در جنگ ۱۲ روزه بار دیگر عیان شد. در هر حال، اما چهره مردانه آن بیش از هر چیز بر فیلمنامه‌های سینمایی و تلویزیونی غالب بوده است. عموماً زنان در هاله‌ای از آثار هنری جنگ حضور داشتند و شاید کلیشه‌های زن صبور یا حتی نگران، اجازه بروز چهره‌ای دیگر از زن در میانه دفاع مقدس را نمی‌داد.

کمرنگی حضور شخصیت زنان و مادران تنها در محفل منتقدان نیز باقی نماند و حتی بازیگران زن انتقاداتی به نحوه پرداخت زنان در جنگ داشتند. ساناز سعیدی که در جشنواره فجر سال گذشته در فیلم «پیش‌مرگ» نقش همسر شهید قهاری را ایفا کرد، همان زمان انتقاد خود را به کمرنگی روایت‌های زنانه از جنگ مطرح و گفت: در همین ژانر، همسران شهدا، زنان شهید و کودکانی داریم که به‌شدت قهرمان هستند و تناقض‌ها و تضاد‌های دلنشینی دارند؛‌ای کاش بیشتر نقش‌های پیچیده برای خانم‌ها نوشته شود.

با این حال برخی آثار تلویزیونی تلاش کردند تا چهره زنانه دفاع از وطن را در قاب تلویزیونی به اشکال مختلف نشان دهند و ماندگار سازند:

دختری در میان تاریخ

وقتی صحبت از درامی مخصوص به زنان در دفاع از وطن می‌شود، سریال «کیمیا» در قاب تلویزیون یکی از آن آثار ماندگار است. «کیمیا» که در ۱۱۰ قسمت عنوان طولانی‌ترین سریال را به خود اختصاص داد، روایتی تاریخی و درام از سه مقطع تاریخی را با محوریت شخصیتی زنانه بازگو می‌کند که جنگ تحمیلی، پرده دوم آن محسوب می‌شود. هم‌نوایی تاریخ با داستان و عناصر شخصیت‌پردازی توانست این اثر را در ذهن مخاطب به یادگار بگذارد؛ به‌گونه‌ای که کوتاه‌ترین کاراکترها، چون حامد بهداد در نقش شهید جهان‌آرا در ذهن باقی مانده است.

ملیحه حکمت؛ هم‌پای شهید، هم‌راستای روایت

«شوق پرواز»، گرچه زندگی و زمانه شهید بابایی است، اما روایت‌های زنانه در بطن اثر به آن جان داده است. این سریال که در دو مقطع زمانی پرش دارد، ملیحه حکمت، همسر شهید بابایی را از ابتدا تا شهادت، هم‌راستا با شخصیت شهید بابایی ترسیم می‌کند. ویژگی آشکار آن، چون نمایش کشمکش و رابطه عاطفی به‌دور از کلیشه‌های مرسوم امروزی از همسر شهید، توانسته تصویر دقیقی از زن در میان عشق و وطن نشان دهد.

زنان در قاب «نجلا»

«نجلا» که از تولیدات اخیر تلویزیون است، با ظرافتی قابل‌توجه، قصه را در بستری عاشقانه روایت و در فصل دوم با محوریت زنان، داستان را در دل جنگ تحمیلی و دفاع مقدس جلو می‌برد؛ به‌گونه‌ای به شکلی واقع‌گرا نقش زنان در قالب‌های مختلف در دوران دفاع از وطن عیان می‌شود.

مادران جنگ؛ از وداع تا انتظار

همایون اسعدیان در سال‌های گذشته با «لحظه گرگ‌ومیش»، نمایی واقعی از روزگار جنگ در درون یک خانواده ایرانی ارائه داد که مخاطب می‌توانست با زنان آن که هرکدام هویت و شخصیت خاص خود را داشتند، ارتباط برقرار کند؛ به‌ویژه شخصیت مادر خانواده با بازی فاطمه گودرزی و با سکانس‌هایی از کشمکش او با فرزندش که می‌خواهد به جنگ برود و سال‌ها بعد پیکر آن باز می‌گردد.

با این وجود، هنوز ادای دین هنرمندانه‌ای از زاویه دوربین کارگردانان تلویزیونی به نقش زنان و مادران در دفاع مقدس ابراز نشده و در سینما نیز گاهی این امر به‌گونه‌ای مؤثر به ثمر می‌نشیند.

در سینما نیز به عقیده برخی از منتقدان، سینمای جنگ شکلی از سینمای مردانه دفاع مقدس بوده که نگرش ماهیت مردانه آن، قهرمانان زن را در سایه قرار داده است.

با نگاهی واقع بینانه به روند تولید آثار جنگی، می‌توان دریافت که بازنمایی نقش زنان نه نیازی برای پر کردن خلأ‌های روایی، بلکه ضرورتی برای درک کامل‌تر از واقعیت تاریخی دفاع مقدس است. ضرورتی که می‌تواند با شکستن کلیشه‌های رایج، تصویری واقعی از تجربه زیست تاریخی زنان در دفاع از وطن ارائه دهد.

منبع: فارس