مکانیسم ماشه بدون امریکا؛ از ادعا تا اجرا! میزان فلج کنندگی تحریم‌های بین المللی

شایانیوز– سخنان تازه رهبر انقلاب بار دیگر نشان داد که تهران در مواجهه با ایالات متحده همچنان به سیاست سنتی خود پایبند است و تمایلی به باز کردن باب گفت‌وگو ندارد. ایشان در سخنرانی چهارشنبه شب تأکید کردند که مذاکره با امریکا «زیان دارد» و بار دیگر خطوط قرمز جمهوری اسلامی را در قبال واشنگتن را یادآوری کردند. رهبر معظم انقلاب در عین حال  در مورد اروپا موضعی صریح نگرفتند و فرمودند فعلاً درباره اروپا سخنی نمی‌گویم؛ جمله‌ای کوتاه که به نظر می‌رسد حامل پیام‌های متعدد است و برخی تحلیلگران آن را نشانه‌ای از باقی ماندن روزنه‌ای برای تعامل میان تهران و پایتخت‌های اروپایی می‌دانند.

در حالی که روابط ایران و غرب طی سال‌های اخیر با تنش‌های بی‌پایان همراه بوده، موضوعی که بیش از هر چیز توجه ناظران را جلب می‌کند سرنوشت مکانیسم ماشه است؛ همان سازوکار بازگشت تحریم‌های شورای امنیت که در متن توافق هسته‌ای برجام گنجانده شد و به طرف‌های امضا‌ کننده این امکان را می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، با طی مراحلی مشخص، تمامی تحریم‌های لغو شده سازمان ملل را دوباره برقرار کنند. پرسش اصلی اینجاست که اکنون که ایالات متحده از سال ۲۰۱۸ به طور رسمی از برجام خارج شده، آیا اروپا و سازمان ملل بدون امریکا نیز می‌توانند این ابزار فشار را در عمل به کار گیرند و اگر پاسخ مثبت است، چنین اقدامی چه تبعاتی برای ایران و منطقه خواهد داشت؟

مکانیسم ماشه بدون امریکا؛ شدنی یا نشدنی؟

پرسش اصلی این است که آیا کشورهای اروپایی یا دیگر اعضای باقی‌مانده می‌توانند بدون حضور واشنگتن این سازوکار را فعال کنند یا خیر.

از نظر حقوقی

از منظر حقوقی، سه کشور اروپایی عضو برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان همچنان جایگاه خود را در توافق حفظ کرده‌اند و این بدان معناست که چون همچنان قانوناً عضوی از برجام هستند، در صورت اراده سیاسی می‌توانند مکانیسم ماشه را فعال سازند. آنچه اهمیت دارد این است که اجرای این سازوکار، با وجود پیچیدگی‌های حقوقی و روندهای اداری در شورای امنیت، در نهایت نیازمند رأی‌گیری نیست و به گونه‌ای طراحی شده که به اصطلاح «خودکار» عمل کند؛ به این معنا که اگر شکایت به شورای امنیت برسد و در بازه زمانی تعیین ‌شده راه‌حلی توافقی به دست نیاید، تحریم‌های بین‌المللی به شکل خود به‌ خود بازمی‌گردند و حتی مخالفت‌هایی از جانب روسیه و چین نیز قادر به جلوگیری از آن نخواهد بود. از همین روست که بسیاری از ناظران مکانیسم ماشه را «شمشیر داموکلس» بر فراز سر ایران توصیف می‌کنند؛ شمشیری که با وجود خروج امریکا از برجام، هنوز توسط اروپایی‌ها قابلیت فرود آمدن دارد.

از نظر سیاسی

اما اینکه این سازوکار «شدنی» است یا «نشدنی»، بیشتر از آن‌که جنبه حقوقی داشته باشد، به اراده سیاسی اروپا بستگی دارد. در سال‌های اخیر اروپایی‌ها هرچند بارها از نقض تعهدات ایران ابراز نگرانی کرده‌اند، اما به دلیل بیم از فروپاشی کامل برجام و نگرانی از افزایش تنش در خاورمیانه، عملاً از فعال‌سازی مکانیسم ماشه خودداری کرده‌اند. در عین حال، فشار امریکا و متحدان منطقه‌ای بر اروپا زیاد است تا این گزینه را روی میز نگه دارد.

تفاوت مواضع اروپا و امریکا

امریکا همچنان سختگیرانه‌ترین رویکرد را نسبت به ایران دارد. پس از خروج یک جانبه ترامپ از برجام در ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌ها، واشنگتن هر گونه اقدام هسته‌ای ایران را به شدت زیر نظر دارد و تهدید به اقدامات تنبیهی، از جمله مکانیسم ماشه و تحریم‌های ثانویه، می‌کند. اما از آنجا که از برجام خارج شده از منظر حقوقی نمی‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؛ چون عضوی از برجام نیست و نمی‌تواند ازبندهای حقوقی آن استفاده کند.

اما اروپا (به‌ ویژه سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا یا همان E3) در مقایسه با امریکا، تمایل بیشتری به حفظ برجام و راه‌های دیپلماتیک دارد. اتحادیه اروپا تلاش کرده کانال‌های دیپلماتیک را باز نگه دارد و حتی پس از فعال شدن مکانیسم ماشه، رویکرد نسبتاً مستقل خود را دنبال کند. به عبارت دیگر، اروپا بیشتر به دنبال «حل و فصل دیپلماتیک» و کاهش تنش است، نه برخورد مستقیم و تحریمی مشابه امریکا. اما در نهایت اگر هم اروپا اقدامی نمی‌کرد، بدون حضور امریکا هم، با فرا رسیدن موعد مقرر قید شده در برجام، مکانیسم ماشه فعال می‌شد.

در هر حال، این تفاوت رویکرد باعث شده انسجام غرب (متشکل از اروپا و امریکا) نسبت به ایران سست‌تر شود. امریکا بیشتر روی فشار و تحریم اصرار دارد، در حالی که اروپا روی دیپلماسی و اجتناب از تشدید بحران تمرکز می‌کند. این تفاوت موضع، خصوصاً در مورد مکانیسم ماشه، مشخص می‌شود: امریکا به دنبال فعال‌سازی مکانیسم و اعمال مجدد تحریم‌هاست؛ اما چون از برجام خارج شده، خودش عملاً کاری از پیش نمی‌برد. اروپا به دنبال راه‌حل‌های غیرمستقیم و جلوگیری از تشدید تنش است، حتی اگر به معنای مخالفت با واشنگتن باشد. اما دست آخر اگر همکاری لازم را از ایران نبیند، ناچار به فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های بین المللی می‌شود.

در مجموع، روابط امریکا و اروپا در قبال ایران همگرایی کامل ندارد و رویکردها متفاوت است؛ این مسئله نشان می‌دهد که انسجام غرب نسبت به ایران نسبت به گذشته کاهش یافته و اروپا به ‌نوعی سعی می‌کند مستقل از امریکا، مسیر دیپلماتیک خود را حفظ کند، در حالی که واشنگتن رویکرد سختگیرانه و فشار حداکثری را ادامه می‌دهد.

پس پاسخ به پرسش اصلی این است: بله، فعال‌سازی مکانیسم ماشه بدون امریکا هم شدنی است، چون اروپا و دیگر اعضای برجام همچنان این اختیار را دارند. اما اینکه این اتفاق واقعاً بیفتد، به تصمیم سیاسی اروپا بستگی دارد. اگر اروپایی‌ها احساس کنند که ایران به سمت غنی‌سازی نظامی حرکت می‌کند یا هیچ چشم‌اندازی برای بازگشت به مذاکره وجود ندارد، فعال‌ شدن مکانیسم ماشه حتی بدون امریکا جدی خواهد بود.

ابعاد اقتصادی و اجتماعی چنین تحولی نیز از نگاه جناح‌های داخلی ایران پنهان نمانده است. محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌ جمهور مسبوق، حسن روحانی، با اشاره به سفر مسعود پزشکیان به نیویورک و حضور در سازمان ملل در صفحه شخصی خود در شبکه ایکس نوشت:

جلوگیری از بازگشت قطعنامه‌ها، علاوه بر گفتگو با آژانس و اروپا، نیازمند گفتگوی مستقیم وهدفمند با امریکاست. اروپا درموضوعات مهم بین المللی مستقل نیست و درهمراهی با امریکا اقدام می‌کند. باید از فرصت باقیمانده استفاده کرد تاپیامدهای خطرناک اسنپ بک از ملت ایران دور بماند.

در چنین شرایطی، سکوت رهبر درباره اروپا را می‌توان تاکتیکی خواند که از یک سو بر طرد امریکا تأکید می‌کند و از سوی دیگر، همچنان دریچه‌ای نیمه‌ باز به سوی اروپا باقی می‌گذارد؛ دریچه‌ای که شاید تهران امیدوار است بتواند از آن برای کاهش فشارها و جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه استفاده کند.