بوی ناخوشایند پا؛ کفش‌های بدبویی که جایزه گرفتند

یک نظرسنجی نشان داد بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان از بوی کفش‌های خود یا دیگران احساس شرمندگی کرده‌اند.

تقریباً در هر خانه‌ای دست‌کم یک جفت کفش پیدا می‌شود که بوی آن را نمی‌توان نادیده گرفت.

اگر تعداد کفش‌های اعضای یک خانواده را در نظر بگیریم و همه را در یک جا کفشی قرار دهیم، هم با مسئله‌ای در طراحی فضای داخلی خانه مواجه می‌شویم و هم با بوی ناخوشایندی که به‌سختی قابل چشم‌پوشی است.

دو پژوهشگر هندی تصمیم گرفتند که این موضوع فقط دربارهٔ بوی بد نیست، بلکه دربارهٔ علم است.

آن‌ها تصمیم گرفتند بررسی کنند که کفش‌های بدبو چگونه تجربهٔ ما از استفاده از جاکفشی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. همین پژوهش عجیب اما خلاقانه، پایشان را به جایزهٔ ایگ نوبل باز کرد؛ جایزه‌ای طنزآمیز برای تلاش‌های علمی‌ که در ظاهر بی‌اهمیت‌اند، اما در واقع نوآورانه و جالب توجه‌اند.

جوایز ایگ‌نوبل به تحقیق یا ابداعاتی داده می‌شود که باعث می‌شود «مردم اول بخندند بعد فکر کنند» و هدف آن «ادای احترام به خلاقیت‌هایی است که باعث علاقه مردم به دانش، پزشکی و فناوری می‌شود.»

ویکاش کومار، ۴۲ ساله، استادیار طراحی در دانشگاه شیو نادار در حومهٔ دهلی، در دوران کارشناسی سارتاک میتالِ ۲۹ ساله را آموزش داده بود. هر دو نخستین‌بار در این دانشگاه به ایدهٔ مطالعهٔ «کفش‌های بدبو» رسیدند.

آقای میتال می‌گوید بارها دیده بود که راهروهای خوابگاه پر از کفش‌هایی است که معمولاً بیرونِ اتاق‌های دونفره رها شده‌اند. ایدهٔ اولیه ساده بود: چرا برای دانشجوها یک جاکفشی شیک و خوش‌طرح طراحی نکنیم؟ اما هرچه بیشتر پیش رفتند، معلوم شد مشکل اصلی نه به‌هم‌ریختگی، بلکه بوی زننده‌ای است که کفش‌ها را به بیرون از اتاق‌ها رانده بود.

آقای میتال، که اکنون در یک شرکت نرم‌افزاری مشغول به کار است، می‌گوید: «موضوع کمبود فضا یا نبود جاکفشی نبود، جا به اندازهٔ کافی وجود داشت. مشکل اصلی، تعریق مکرر و استفادهٔ دائمی از کفش‌ها بود که باعث می‌شد بوی بدی بگیرند.»

پس این دو نفر دست به کار شدند و در خوابگاه‌های دانشگاهی یک نظرسنجی راه انداختند تا پاسخی برای یک پرسش کاملاً انسانی پیدا کنند: اگر کتانی‌هایمان بوی بد بدهند، آیا کل تجربهٔ استفاده از جاکفشی را خراب نمی‌کنند؟

نظرسنجی آن‌ها از ۱۴۹ دانشجوی دانشگاه که ۸۰ درصدشان مرد بودند، چیزی را تأیید کرد که بیشترمان می‌دانیم اما کمتر به زبان می‌آوریم: بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان از بوی کفش‌های خود یا دیگران احساس شرمندگی کرده بودند، تقریباً همه در خانه کفش‌هایشان را در جاکفشی نگه می‌داشتند، و تقریباً هیچ‌کس از محصولات موجود برای از بین بردن بو خبر نداشت. راه‌حل‌های خانگی مثل گذاشتن چای کیسه‌ای در کفش، پاشیدن جوش‌شیرین یا اسپری کردن دئودورانت هم چندان مؤثر نبودند.

سپس این دو پژوهشگر به سراغ علم رفتند. طبق تحقیقات موجود، آن‌ها می‌دانستند که عامل اصلی بوی بد کفش‌ها باکتری‌ به نام Kytococcus sedentarius است که در محیط‌های مرطوب و عرق‌کردهٔ کفش رشد می‌کند. آزمایش‌هایشان نشان داد که یک تابش کوتاه از نور فرابنفش می‌تواند این میکروب‌ها را از بین ببرد و بوی بد را هم محو کند.

نویسندگان در مقالهٔ خود نوشتند: «در هند تقریباً هر خانه‌ای به نوعی جاکفشی دارد، و داشتن جاکفشی‌ که کفش‌ها را بدون بو نگه دارد، تجربه‌ای بسیار دلپذیر خواهد بود.»

آن‌ها «کفش‌های بدبو» را فرصتی دیدند برای بازطراحی جاکفشی‌های سنتی و بهبود تجربهٔ کاربری.

و نتیجه؟ نه یک مقالهٔ معمولی دربارهٔ طراحی کاربردی، بلکه ایده‌ای عجیب و دوست‌داشتنی: نمونه‌ای اولیه از جاکفشی مجهز به نور فرابنفش UVC که فقط جاکفشی نیست، بلکه کفش‌ها را ضدعفونی هم می‌کند. (نور فرابنفش طیف گسترده‌ای دارد، اما فقط بخش C آن خاصیت میکروب‌کشی دارد.)

برای انجام آزمایش، پژوهشگران از کفش‌هایی استفاده کردند که توسط ورزشکاران دانشگاه پوشیده شده بود و بوی تندی داشتند. چون تجمع باکتری‌ها بیشتر در ناحیهٔ پنجهٔ پا اتفاق می‌افتد، نور فرابنفش UVC را روی همان قسمت متمرکز کردند.

در این مطالعه، پژوهشگران میزان بوی بد را در برابر مدت‌زمان تابش نور اندازه‌گیری کردند و دریافتند که تنها ۲ تا ۳ دقیقه تابش نور UVC برای از بین بردن باکتری‌ها و حذف بوی نامطبوع کفایت می‌کند. البته این کار ساده نبود: تابش بیش از حد نور باعث افزایش دما و در نهایت به سوختن لاستیک کفش‌ها منجر می‌شد.

محققان می‌گویند بیشتر جاکفشی‌ها فقط انبار کفش هستند و با بو مقابله نمی‌کنند

پژوهشگران فقط به این بسنده نکردند که یک لامپ UVC را به کفش‌ها بتابانند و امیدوار باشند بوی بد خودش برطرف شود، آن‌ها هر ذره از بو را با دقت سنجیدند.

در آغاز، بوی کفش‌ها به‌صورت «شدید، تند، شبیه پنیر فاسد» توصیف شد. پس از دو دقیقه، بو به «بسیار کم، شبیه بوی لاستیک سوختهٔ ملایم» کاهش یافت و در چهار دقیقه، بوی زننده کاملاً از بین رفت و جای خود را به «بوی معمولی لاستیک سوخته» داد.

شش دقیقه بعد، کفش‌ها بدون بو و با دمایی خنک بودند. اما اگر زمان تابش بیش از حد شود، مثلاً ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، بوی بد جای خود را به «بوی شدید لاستیک سوخته» می‌دهد و کفش‌ها داغ می‌شوند؛ نشانه‌ای روشن از این‌که حتی در علم هم زمان‌بندی مهم است.

در نهایت، این دو پژوهشگر جاکفشی‌ را پیشنهاد دادند که به لامپ UVC مجهز بود. اما هیچ اتفاق خاصی نیفتاد تا این‌که جایزهٔ ایگ نوبل، مستقر در آمریکا، متوجه این ایده شد و با آن‌ها تماس گرفت.

جایزهٔ ایگ نوبل که توسط «سالنامه پژوهش‌های عجیب و غریب» برگزار می‌شود و گروه‌هایی از دانشگاه هاروارد رادکلیف نیز از آن حمایت می‌کنند، اکنون ۳۴ سال قدمت دارد. این جایزه هر سال به ۱۰ پژوهش اهدا می‌شود و هدفش این است که «اول مردم را بخنداند، بعد به فکر فرو ببرد… چیزهای نامعمول را جشن بگیرد و خلاقیت را ارج بگذارد».

آقای کومار می‌گوید: «ما اصلاً از وجود چنین جایزه‌ای خبر نداشتیم. مقاله مربوط به سال ۲۰۲۲ بود و هیچ‌وقت آن را جایی نفرستاده بودیم. تیم ایگ نوبل خودش ما را پیدا کرد، با ما تماس گرفت، و همین اتفاق هم آدم را هم می‌خنداند و هم به فکر فرو می‌برد.»

نمونه اولیه یک جاکفشی دو جفتی مجهز به لامپ UVC برای از بین بردن باکتری‌های بودار

«این جایزه برای تأیید علمی پژوهش‌ها نیست، بلکه برای جشن گرفتن آن‌هاست، برای نشان دادن روی خوشایند و سرگرم‌کنندهٔ علم. بیشتر پژوهش‌ها با عشق و علاقه انجام می‌شوند، بی‌آن‌که کسی قدردانشان باشد؛ این جایزه راهی است برای شناساندن آن‌ها به مردم.»

امسال، هم‌نشین این دو هندی، جمعی دلنشین و ناهمگون از برندگان است:

در میان برندگان امسال، زیست‌شناسان ژاپنی‌ هستند که گاوها را رنگ‌آمیزی کردند تا از هجوم مگس‌ها جلوگیری کنند؛ مارمولک‌های رنگین‌کمانی در توگو که علاقهٔ خاصی به پیتزای چهار پنیر دارند؛ متخصصان کودکان در آمریکا که کشف کردند سیر، طعم شیر مادر را برای نوزادان دل‌پذیرتر می‌کند؛ و پژوهشگران هلندی که دریافتند نوشیدن الکل توانایی صحبت کردن به زبان خارجی را افزایش می‌دهد، هرچند باعث می‌شود خفاش‌های میوه‌خوار در پرواز گیج و دست‌وپا چلفتی شوند. همچنین مورخی هست که رشد ناخن شست خود را به‌مدت ۳۵ سال ثبت کرده، و گروهی از فیزیک‌دانان که در حال بررسی رازهای نهفته در سس پاستا هستند.

برنده شدن به‌خاطر کفش‌های بدبو، حالا سطح انتظار از پژوهشگران هندی را بالاتر برده است.

آقای کومار می‌گوید: «فراتر از شناخته شدن، این جایزه مسئولیتی هم برایمان ایجاد کرده است، حالا باید بیشتر دربارهٔ چیزهایی تحقیق کنیم که معمولاً کسی به آن‌ها فکر نمی‌کند. باید سؤال‌های تازه‌ای مطرح کنیم.»

به بیان دیگر، کفش‌های بدبوی امروز شاید روزی به کشفی انقلابی در علم تبدیل شوند.

منبع: بی بی سی