احتمال درگیری‌های دومینووار در منطقه

چشم‌انداز پیش روی کشور همراه با چه بیم و امیدهایی است؟ «آرمان ملی» برای پاسخ به این سوالات و تحلیل چشم‌انداز پیش روی کشور با دکتر غلامرضا انصاری سفیر پیشین ایران در ترکمنستان و فعال سیاسی اصلاح‌طلب گفت‌وگو کرده است. انصاری در این زمینه معتقد است: «در صحنه‌ای با چند بازیگر مانند رژیم صهیونیستی، ایران، گروه‌های نیابتی، قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای هر شکار هدفی یا پاسخی می‌تواند به‌ سرعت وارد مرحله برخورد مستقیم شود. به‌ خصوص اگر یکی از طرف‌‌ها پاسخ بازدارنده محکم را لازم بداند. این سناریوها معمولاً با اطلاع ‌رسانی ناقص، اشتباهات هدف‌‌گیری یا واکنش‌‌های ‌همزمان تشدید می‌شوند. واقعیت این است که در شرایط کنونی احتمال برخورد مستقیم بین ایران و اسرائیل در حال حاضر افزایش یافته اما نه قطعی و نه لازم‌الاجرا. سناریوهای محتمل شامل برخوردهای موشکی، دریائی محدود، عملیات هکری یا حملات نیابتی است. در واقع جنگ تمام‌عیار بعید اما غیرقابل‌ انتظار نیست اگر اشتباه محاسباتی بزرگ یا حادثه‌ای با تلفات گسترده رخ دهد. همچنین فعال‌سازی اسنپ ‌بک می‌تواند انگیزه تهران برای واکنش‌‌هایی فراتر از عرصه سیاسی را تشدید کند». در ادامه ماحصل این گفت وگو را می‌خوانید.

*مهم‌ترین پیامدهای فعال شدن مکانیسم ماشه چیست؟

مکانیسم ماشه که در قطعنامه 2231 شورای امنیت برای بازگرداندن سریعِ تحریم‌های پیشین علیه ایران پیش‌بینی شده و در شرایط کنونی فعال شده برای ایران آثار زیان‌ باری دارد که هم در بعد اقتصادی و هم در بعد امنیتی و سیاسی قابل توجه‌اند. فعال‌‌سازی مکانیسم ماشه بی‌‌ثباتی قانونی و سیاسی ایجاد می‌کند و شرکت‌ها و بانک‌های خارجی را از تعامل با ایران بازمی‌دارد. این اتفاق سرمایه‌گذاری، صادرات نفت و جریان‌های مالی را کاهش می‌دهد و فشارهای تورمی و کاهش درآمدهای ارزی را تشدید می‌کند. از سوی دیگر استفاده از ماشه پیامد نمادین قوی‌ ای دارد و نشان‌ دهنده شکست یا بی‌ ثباتی فرآیند توافق است و اعتماد تهران به طرف‌های غربی را کاهش می‌دهد. نتیجه عملی آن دشوارتر شدن بازگشت به میز مذاکره و خواست‌ ایران برای ضمانت‌های حقوقی بیشتر خواهد بود. همچنین تحریم‌های بازگشتی می‌تواند تهران را به گام‌های تلافی‌جویانه از جمله تشدید فعالیت‌های هسته‌‌ای، کاهش همکاری با آژانس و تقویت همکاری‌های نظامی با شرکای غیرغربی وا دارد. این واکنش‌ها ریسک بسط بحران منطقه‌ای و مسابقه تسلیحات را افزایش می‌دهد. بازگشت تحریم‌ها بار سنگینی بر بودجه دولت، واردات دارو و تجهیزات پزشکی و قدرت خرید مردم وارد می‌‌کند و در بلندمدت منجر به تشدید بیکاری، فقر و نارضایتی اجتماعی می‌شود. مسایلی که هزینه بازسازی اجتماعی و سیاسی بسیار بالاتری نسبت به هر امتیاز کوتاه‌مدت دارد. احتمال واکنش ایران با گرایش بیشتر به چین و روسیه یا اتکا بر پیمان‌های منطقه‌ای وجود دارد. این جهت‌گیری می‌تواند استقلال سیاست خارجی ایران را کاهش دهد و در عین حال بازارها و اهرم‌های بازار جهانی را کمتر در اختیار تهران قرار دهد. مکانیسم ماشه بیش از آنکه صرفاً یک ابزار حقوقی باشد یک عامل هشداردهنده و بی‌ثبات‌ کننده در آرایش سیاسی و اقتصادی است. در شرایط کنونی فعال ‌شدن آن می‌تواند منجر به خود تحریمی مؤثر، تشدید رقابت تسلیحاتی و بسته‌ شدن درهای مذاکرات دیپلماتیک شود.

*فعال شدن مکانیسم ماشه با واکنش‌های گسترده اجتماعی همراه بوده است. به نظر شما واکنش اجتماعی مردم نسبت به این اتفاق چه خواهد بود؟

با فعال شدن اسنپ‌ بک تحریم‌های بین‌المللی دوباره اعمال می‌شوند که تبعاتی مانند فشار اقتصادی، افزایش قیمت‌ها، بیکاری، کاهش درآمد، تضعیف ارزش پول ملی، مهاجرت نخبگان، افزایش استرس و اضطراب عمومی، کاهش امید اجتماعی را به دنبال دارد که امنیت اجتماعی و سیاسی را تضعیف می‌کند. به همین دلیل افزایش تاب‌‌آوری اقتصادی مردم باید در دستور کار قرار بگیرد. همچنین حمایت از اقشار آسیب‌‌پذیر با بسته‌های معیشتی، کنترل قاطعانه قیمت کالاهای اساسی، تقویت تولید داخلی برای کاهش وابستگی به خارج، تقویت ارتباط دولت با مردم، شفاف‌سازی در مورد شرایط و آینده، افزایش گفت‌‌وگوی سیاسی و اجتماعی برای کاستن از اضطراب جمعی و اعتمادسازی از طریق پاسخگوئی و صداقت در سیاست‌‌گذاری باید در دستور کار قرار بگیرد. نکته دیگر اینکه ما باید در شرایط کنونی به سمت حفظ انسجام سیاسی، اجتماعی و کاهش دوقطبی‌ها حرکت کنیم. در این زمینه نیز پرهیز از استفاده از ادبیات تهدید و تخریب داخلی، ترویج وحدت ملی و هویت مشترک، توجه به اقلیت‌ها و گروه‌های آسیب‌ پذیر، حذف بودجه دستگاه‌های موازی و بی خاصیت، دریافت مالیات ازتمامی دستگاه‌ها و نهادهائی که فعالیت اقتصادی داشته و تاکنون از معافیت برخوردار بوده‌اند از جمله نکاتی است که باید به آن توجه کرد. نکته دیگر اینکه استفاده از ظرفیت دیپلماسی برای دور زدن تحریم‌ها یا کاهش اثر آنها و تعامل با کشورهای همسو برای تقویت مبادلات اقتصادی و انسانی نیز حائز اهمیت است. مشارکت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم باعث احساس تعلق می‌شود و به همین دلیل در شرایط تحریمی همراهی مردم مهم‌‌ترین عامل پایداری جامعه است.

*پس از فعال شدن مکانیسم ماشه تهدیدهای نظامی علیه ایران افزایش پیدا کرده است. به چه میزان این تهدیدات را جدی می‌دانید؟

این احتمال قطعی نیست اما چند مسیر مشخص وجود دارد که می‌تواند به درگیری بینجامد که بازگرداندن تحریم‌‌های سازمان ‌ملل یکی از عوامل تشدید کننده است. حملات هدف‌ دار علیه مراکز مرتبط با گروه‌های مورد حمایت ایران مانند حماس، حزب‌ا…، انصارا… و غیره می‌تواند تهران را به پاسخ مستقیم یا تقویت عملیات نیابتی ترغیب کند. این پاسخ ممکن است محدود و انتخابی باشد اما می‌تواند به تقابل مستقیم با نیروها یا کشتی‌ها منتهی شود. از سوی دیگر زمانی که حملات در چند کشور مانند لبنان، یمن، قطر و… به صورت هم‌ زمان یا پیاپی رخ می‌دهد احتمال اثر دومینو افزایش می‌یابد. در چنین شرایطی هر کشور یا گروهی که خود را تهدید ‌شده ببیند ممکن است واکنش نشان دهد و نقش ایران چه مستقیم و چه از طریق شبکه‌های نیابتی پررنگ‌تر شود. این الگو ریسک اشتباه‌ محاسبه را بالا می‌برد. من فکر می‌کنم تلاش کشورهای اروپائی برای فعال‌سازی اسنپ ‌بک و بازگرداندن تحریم‌های سازمان‌ ملل، تهران را در موضع حساس‌‌تری قرار داده است.

در وضعیتی که مکانیسم ماشه فعال شده، ایران ممکن است همزمان بخواهد ظرفیت‌های بازدارنده نظامی و موشکی خود را آشکارتر سازد یا واکنش‌هائی انجام دهد که طرف مقابل را به تهاجم بیشتر تحریک کند

*در چنین شرایطی ایران ممکن است چه واکنشی از خود نشان بدهد؟

در وضعیتی که مکانیسم ماشه فعال شده، ایران ممکن است همزمان بخواهد ظرفیت‌های بازدارنده نظامی و موشکی خود را آشکارتر سازد یا واکنش‌هائی انجام دهد که طرف مقابل را به تهاجم بیشتر تحریک کند. این همزمانی فشار دیپلماتیک، قانونی و عملیات نظامی می‌تواند بستر تشدید درگیری باشد. در صحنه‌ای با چند بازیگر مانند رژیم صهیونیستی، ایران، گروه‌های نیابتی، قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای هر شکار هدفی یا پاسخی می‌تواند به‌ سرعت وارد مرحله برخورد مستقیم شود. به‌ خصوص اگر یکی از طرف‌‌ها پاسخ بازدارنده محکم را لازم بداند. این سناریوها معمولاً با اطلاع ‌رسانی ناقص، اشتباهات هدف‌‌گیری یا واکنش‌‌های ‌همزمان تشدید می‌شوند. واقعیت این است که در شرایط کنونی احتمال برخورد مستقیم بین ایران و اسرائیل در حال حاضر افزایش یافته اما نه قطعی و نه لازم‌الاجرا. سناریوهای محتمل شامل برخوردهای موشکی، دریائی محدود، عملیات هکری یا حملات نیابتی است. در واقع جنگ تمام‌عیار بعید اما غیرقابل‌ انتظار نیست اگر اشتباه محاسباتی بزرگ یا حادثه‌ای با تلفات گسترده رخ دهد. همچنین فعال‌سازی اسنپ ‌بک می‌تواند انگیزه تهران برای واکنش‌‌هایی فراتر از عرصه سیاسی را تشدید کند. اعلام رسمی یا غیررسمی تهران درباره پاسخ‌ به حملات تهدید به پاسخ مستقیم یا فعال‌‌سازی شبکه‌های نیابتی، افزایش حملات نقطه‌ای به شناورها در خلیج فارس یا دریای سرخ و تلفات یا خسارت به نیروهای غیر ایرانی، تشدید فعالیت‌های هوایی یا موشکی علیه اهداف داخل ایران یا پایگاه‌های نیابتی در لبنان، سوریه و یمن. نکته مهم اینکه فعال‌سازی مکانیسم ماشه سیاست خارجی مرتبط با ایران را تهاجمی‌تر کرده است. به همین دلیل نیز تقویت هشدار‌ منطقه‌ای و تبادل سریع اطلاعات میان متحدان برای کاهش خطاهای هدف‌گیری، آماده‌سازی برنامه‌‌های مدیریت بحران و مسیرهای دیپلماتیک احتیاطی مانند کانال‌های پنهانی و میانجیان پیش از آنکه تنش‌ها از کنترل خارج شوند، پایش دیپلماسی مرتبط با اسنپ‌ بک و آماده‌‌سازی تحلیل سناریوهای اقتصادی و امنیتی وتقویت تلاش‌‌های دیپلماتیک برای کاهش فوری تشنج و اجتناب از اقدامات یک‌ جانبه‌ای که هزینه گسترش جنگ را افزایش می‌دهد باید در دستور کار قرار بگیرد.

*آیا چشم‌انداز پیش رو در نهایت به تقابل نظامی منجر خواهد شد؟

جنگ بیش از هر چیز پدیده‌ای است که هزینه‌های انسانی، اقتصادی و معنوی عظیمی به جامعه وارد می‌سازد. هیچ هدف سیاسی در کوتاه‌مدت با ضررهای جانی و تخریب زیرساخت‌‌ها و تضعیف سرمایه اجتماعی قابل توجیه نیست. تجربه تاریخی و درس‌های دیپلماسی نشان می‌دهد که قریب ‌به‌ اتفاق جنگ‌‌ها به‌ واسطه مذاکره، آتش‌بس‌ها، پیمان‌های صلح یا ترتیبات سیاسی پایان یافته‌‌اند. حتی وقتی نتیجه نظامی تعیین‌ کننده به ‌نظر می‌رسیده حفظ و تثبیت دستاوردها بدون راه‌ حل‌های سیاسی و توافق‌های نهایی تقریباً ناممکن است. در شرایط کنونی وظیفه دستگاه دیپلماسی به ‌صورت بنیادی فراهم‌‌سازی مقدمات گفت‌‌وگو، کاهش تنش، تحکیم منافع ملی از طریق کانال‌های مسالمت‌‌آمیز و نمایاندن راهکارهای سیاسی و حقوقی است. نمایش قدرت سخت زمانی که به‌ گونه‌ای مسئولانه و هماهنگ با سیاست کلان کشور انجام شود می‌تواند در تقویت موضع مذاکره موثر باشد اما تبدیل شعار به راهبرد اصلی سیاست خارجی خطرناک و مخرب است. دیپلماسی هوشمند به ‌ویژه در محیط‌‌های منطقه‌ای پیچیده نیازمند زبان دقیق، صبر راهبردی و فراهم‌ کردن ابزارهای حقوقی و سازوکارهای اعتماد‌سازی است. من معتقدم از منظر سیاست‌ورزی خردمندانه و عمل‌گرایانه بایستی همواره بر ارکان گفت‌وگو، حل‌ و فصل سیاسی و جلوگیری از تشدید تنش‌ها تأکید شود.