دیابت اینسیپیدوس؛ دیابتی که ربطی به قند خون ندارد

غده‌ی هیپوفیز (که در تصویر برجسته شده) و هیپوتالاموس در بالای آن، هورمون‌های مهمی را برای تنظیم سطح مایعات بدن کنترل می‌کنند.

به گزارش انتخاب و به نقل از sciencealert؛   دیابت ملیتوس (Diabetes Mellitus) – همان دیابت نوع ۱ و نوع ۲ که بیشتر مردم می‌شناسند – به دلیل شیوع روزافزون جهانی و ارتباطش با سبک زندگی و خودایمنی، توجه زیادی را به خود جلب کرده است.

اما در کنار آن، «دیابت اینسیپیدوس» (Diabetes Insipidus) وجود دارد که کمتر شناخته شده است. این بیماری در سکوت، صدها هزار نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما به‌طور کامل با قند خون بی‌ارتباط است و شرایطی کاملاً متفاوت به شمار می‌رود.

یک ویژگی مشترک، اما دو بیماری متفاوت

هر دو نوع دیابت یک علامت مشترک دارند: ادرار بیش از حد. واژه‌ی «دیابت» از یونان باستان گرفته شده و به معنای «عبور کردن» است؛ توصیفی دقیق از آنچه در بیماران تازه مبتلا رخ می‌دهد.

در دیابت ملیتوس، قند در خون تجمع پیدا می‌کند، چون بدن یا انسولین کافی تولید نمی‌کند یا نمی‌تواند آن را درست استفاده کند. در نتیجه، قند اضافی وارد ادرار می‌شود و همراه با آن، آب زیادی هم از بدن دفع می‌گردد.

افراد دیابتی معمولاً متوجه می‌شوند که بیش از حد معمول نیاز به دفع ادرار دارند و حجم ادرارشان زیاد است. حتی گاهی ادرارشان بوی شیرین دارد. گفته می‌شود بقراط، «پدر پزشکی»، برای تشخیص بیماری، ادرار بیمارانش را مزه می‌کرد! خوشبختانه امروز به نوار تست ادرار بسنده می‌کنیم.

اما دیابت اینسیپیدوس داستانی کاملاً متفاوت دارد. این بیماری هیچ ارتباطی با قند خون ندارد. مشکل در هورمونی به نام آرژنین وازوپرسین (AVP) یا «هورمون ضدادراری» (ADH) است؛ هورمونی که به بدن کمک می‌کند میزان آب دفعی یا ذخیره‌شده را تنظیم کند.

این پیام‌رسان شیمیایی که در غده هیپوفیز (در قاعده جمجمه) ترشح می‌شود، همچون سیستم صرفه‌جویی آب بدن عمل می‌کند. وقتی بدن نیاز دارد آب را نگه دارد – مثلاً هنگام کم‌آبی – AVP به کلیه‌ها فرمان می‌دهد که آب را بازجذب کنند و اجازه ندهند از طریق ادرار دفع شود.

وقتی این سیستم دچار مشکل شود، پیامدها بسیار شدید خواهند بود: بدون AVP کافی یا در صورت ناتوانی بدن در استفاده از آن، کلیه‌ها توانایی ذخیره‌ی آب را از دست می‌دهند.

تشنگی بی‌پایان

در این شرایط، هرقدر هم آب بنوشید، همچنان تشنه و کم‌آب می‌مانید و حجم زیادی ادرار رقیق و بی‌رنگ تولید می‌کنید. این چرخه‌ی آزاردهنده حدود ۲ تا ۳ هزار نفر را تنها در بریتانیا گرفتار کرده است.

شایع‌ترین علت، کمبود AVP (که قبلاً دیابت اینسیپیدوس مرکزی نامیده می‌شد) است؛ مشکلی که در تولید AVP به وجود می‌آید. این هورمون در هیپوتالاموس ساخته شده و سپس به غده هیپوفیز منتقل می‌شود تا از آنجا ترشح گردد.

تومورهای مغزی، آسیب‌های سر یا جراحی مغز می‌توانند این سیستم حساس را تخریب کنند. گاهی ژنتیک دخیل است و گاهی عفونت‌های عصبی مانند سفلیس یا سل. در برخی موارد، علت مشخصی پیدا نمی‌شود.

بارداری نیز می‌تواند شکل خاصی از این بیماری را ایجاد کند: دیابت اینسیپیدوس بارداری. در این حالت، جفت در حال رشد آنزیمی تولید می‌کند که AVP را در خون می‌شکند. خوشبختانه این مشکل نادر، معمولاً پس از زایمان برطرف می‌شود.

درمان‌ها

در کمبود AVP، درمان ساده‌تر است: مصرف دسموپرسین (نسخه‌ی مصنوعی AVP) به شکل قرص، تزریق یا اسپری بینی. این درمان جایگزین به بدن امکان می‌دهد دوباره آب را ذخیره کند.

اما در مقاومت به AVP (که قبلاً دیابت اینسیپیدوس نفروژنیک نامیده می‌شد) اوضاع پیچیده‌تر است. در این حالت، کلیه‌ها دیگر به AVP پاسخ نمی‌دهند.

این مشکل می‌تواند از بدو تولد وجود داشته باشد یا بعدها به‌دلیل آسیب کلیه ناشی از اختلالات الکترولیتی یا مصرف داروهایی خاص پدید آید. لیتیوم (که برای درمان اختلال دوقطبی به‌کار می‌رود) یکی از نمونه‌های رایج است.

چون مشکل در عملکرد کلیه‌هاست، داروهای دیگری تجویز می‌شود و همچنین رژیم کم‌نمک و هیدراته ماندن از اهمیت زیادی برخوردار است.

وقتی مرکز تشنگی مغز دچار اختلال می‌شود

شکل گیج‌کننده‌تر بیماری، دیابت اینسیپیدوس دیپسوژنیک است؛ زمانی که مرکز تشنگی در مغز به‌درستی عمل نمی‌کند.

این بخش که در هیپوتالاموس قرار دارد، ممکن است به‌دلیل تومور، ضربه یا عفونت آسیب ببیند و باعث شود فرد به‌طور مداوم میل شدید به نوشیدن آب داشته باشد.

مصرف بیش از حد آب سپس باعث سرکوب تولید AVP شده و یک چرخه‌ی خطرناک ایجاد می‌کند. این وضعیت می‌تواند سطح سدیم خون را بیش از حد کاهش دهد و علائمی مانند سردرد، گیجی و حتی تشنج به‌دنبال داشته باشد.

علائم آن گاهی با پرنوشی روان‌زاد (psychogenic polydipsia) اشتباه گرفته می‌شود؛ حالتی که در آن اختلالات روانی – به‌ویژه اسکیزوفرنی – فرد را به نوشیدن افراطی آب وادار می‌کند. پیامدها می‌تواند شدید باشد؛ مثلاً در یک مورد ثبت‌شده، یک بیمار جوان با نوشیدن ۱۵ لیتر آب در روز دچار عوارض جدی شد.

این نمونه‌های افراطی در کنار توصیه‌های بعضی روندهای سلامتی برای مصرف بیش از حد آب قرار می‌گیرند. برای مثال، «تام برِیدی» (ستاره NFL) نوشیدن حدود ۸ لیتر آب در روز را توصیه کرده است.

اما همان‌طور که کم‌آبی خطرناک است، زیاده‌روی در مصرف آب هم می‌تواند مسموم‌کننده باشد و نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای محسوب شود.

جمع‌بندی

دیابت اینسیپیدوس یادآوری می‌کند که اصطلاح «دیابت» همیشه به معنای مشکل قند خون نیست. این نوع دیابت گرچه نادرتر است، اما در صورت درمان‌نشدن می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد.

بنابراین، اگر کسی دچار تشنگی بیش از حد، مصرف زیاد آب و ادرار مداوم است، باید سریعاً به پزشک مراجعه کند. علت می‌تواند قند خون، هورمون‌ها یا مسئله‌ای دیگر باشد.

دن بامگارت، استادیار ارشد، دانشکده روان‌شناسی و علوم اعصاب، دانشگاه بریستول

این مقاله تحت مجوز Creative Commons از The Conversation بازنشر شده است.