بی خوابی با مغز کاری می‌کند تا خودش را بخورد!

شایانیوز– در دنیایی که اضطراب‌ کاری، مصرف رسانه‌های دیجیتال و بحران‌های اجتماعی زندگی روزمره، بی‌وقفه ما را به خود مشغول کرده‌اند، خواب یکی از چیزهایی است که در میان این شلوغی‌ها قربانی می‌شود. اما واقعیت این است که مغز انسان، این دستگاه شگفت‌انگیز و پیچیده، بهایی سنگین برای این قربانی می‌پردازد. علم عصب‌شناسی امروز، دیگر خواب را فقط یک فاز استراحت نمی‌داند؛ بلکه آن را یکی از ارکان اصلی سلامتِ شناختی، روانی و حتی ساختاری مغز معرفی می‌کند. پژوهش‌هایی که در سال‌های اخیر در نشریات معتبر علمی منتشر شده‌اند، نشان می‌دهند که بی‌خوابی طولانی‌ مدت می‌تواند موجب نوعی اتوفاژی و «خودخواری عصبی» در مغز شود؛ اما نه خودخواری به معنای خوردن سلولهای ناسالم، بلکه به معنای خوردن سلولهای سالم مغز. و این یعنی حالتی که در آن سلول‌های پشتیبان مغز به اشتباه شروع به از بین بردن ارتباطات نورونی سالم می‌کنند.

مطالعه‌ای از دانشگاه پلی‌تکنیک مارکه در ایتالیا (2017) که در ژورنال نوروساینس، منتشر شد، نشان داد که گلیال‌ها (سلول‌های پشتیبان نورون‌ها) در مغز موش‌هایی که دچار بی‌خوابی مزمن بودند، با شدت بیشتری نسبت به موش‌های استراحت ‌کرده، سیناپس‌ها را می‌بلعند. در حالت عادی، این فرآیند ِ «تمیزکاری سیناپسی» برای سلامت مغز مفید است و در زمان خواب عمیق انجام می‌شود؛ اما وقتی فرد دچار کم‌خوابی یا بی‌خوابی مزمن می‌شود، این روند از کنترل خارج شده و به فرآیندی مخرب تبدیل می‌شود، جایی که مغز عملاً شروع به «خوردن خودش» می‌کند. این یافته، از نظر نوروبیولوژیک، بسیار ترسناک و تکان ‌دهنده است، چرا که ارتباط مستقیمی میان بی‌خوابی و تخریب ساختارهای مغزی نشان می‌دهد.

اما اثرات بی‌خوابی صرفاً ساختاری نیستند. اسکن‌های مغزی افراد بی‌خواب، نشان داده که فعالیت لوب پیشانی (بخشی از مغز که وظیفه تصمیم‌گیری، خود کنترلی و تحلیل منطقی را بر عهده دارد) به شدت کاهش می‌یابد. در مقابل، آمیگدالا، ناحیه‌ای که مسئول پردازش ترس و واکنش‌های هیجانی است، بیش‌ فعال می‌شود. این همان دلیلی است که افراد بی‌خواب زودتر عصبانی می‌شوند، تصمیمات ناپخته می‌گیرند و دچار اختلالات خلقی و اضطراب می‌شوند. در واقع، خواب مثل یک مدیر ارشد عمل می‌کند که روز بعد، جلسات ذهن را با منطق و کنترل هدایت می‌کند؛ اما وقتی او غایب است، هیاهو و بی‌نظمی بر ذهن حکم‌فرما می‌شود.

افزون بر این، مطالعات در حوزه تصویربرداری مغزی (fMRI) نشان داده‌اند که تنها ۲۴ ساعت بی‌خوابی، باعث کاهش جریان خون در هیپوکامپ می‌شود؛ بخشی از مغز که مسئول حافظه و یادگیری است. این بدان معناست که کم ‌خوابی نه ‌تنها تمرکز و توجه را مختل می‌کند، بلکه خاطره‌سازی و یادگیری را نیز به شدت تضعیف می‌نماید. بسیاری از افراد تصور می‌کنند می‌توانند با نوشیدن قهوه یا مصرف محرک‌ها بی‌خوابی را جبران کنند؛ اما حقیقت این است که مغز را نمی‌توان فریب داد. کم‌ خوابی، به‌ ویژه در بلند مدت، آثار غیرقابل بازگشتی بر عملکرد شناختی مغز دارد.

بی‌خوابی مزمن حتی با بیماری‌های جدی‌تری چون آلزایمر نیز مرتبط دانسته شده است. مطالعات نشان داده‌اند که در هنگام خواب عمیق، مغز نوعی سیستم پاکسازی طبیعی را فعال می‌کند که به دفع پروتئین‌های سمی مانند بتا آمیلوئید کمک می‌کند؛ پروتئینی که تجمع آن در مغز، با آلزایمر مرتبط است. وقتی خواب کافی نباشد، این سیستم پاکسازی به ‌درستی عمل نمی‌کند و این سموم در مغز انباشته می‌شوند؛ روندی که می‌تواند به مرور زمان، منجر به زوال عقل و آلزایمر شود.

در مجموع، مغز ما برای سالم ماندن، به خواب عمیق و کافی نیاز دارد، به همان اندازه که برای بقا به اکسیژن نیاز دارد. شاید جمله معروف شکسپیر در نمایشنامه مکبث که خواب را “پرستار آرامش، التیام‌ دهنده درد و غذای اصلی زندگی” نامیده بود، امروز از همیشه بیشتر مصداق داشته باشد. نادیده‌ گرفتن خواب، تنها یک بی‌نظمی روزمره نیست، بلکه حرکتی تدریجی به سوی فرسایش مغز و روان است. در جهانی که سرعت بر کیفیت غلبه یافته، شاید مهم‌ترین هدیه‌ای که می‌توانیم به خودمان بدهیم، خواب با کیفیت شبانه باشد؛ نیازی که نادیده‌ گرفتنش، مغزمان را می‌بلعد.