مهریه در یک قدمی عندالاستطاعه شدن؛ توانشو نداری پرداخت نکن

شایانیوز– در ماه‌های اخیر، بحث بر سر طرح عندالاستطاعه شدن مهریه در مجلس شورای اسلامی داغ شده است؛ طرحی که قرار است تعیین و پرداخت مهریه را نه بر اساس عدد و مبلغ قطعی، بلکه «بر پایه توان مالی مرد در زمان پرداخت» تنظیم کند. این طرح در ادامه سیاست‌های پیشین مجلس برای کنترل بحران مهریه مطرح شده است. چندی پیش نیز نمایندگان در طرحی دیگر، مهریه‌های بالاتر از ۱۴ سکه را «غیرقابل مطالبه از طریق زندان» اعلام کردند؛ به این معنا که اگر مرد بیش از ۱۴ سکه بدهکار باشد، دیگر به خاطر ناتوانی در پرداخت زندانی نخواهد شد.

اکنون اما طرح جدید یک گام فراتر می‌رود: بر اساس آن، تمام مهریه‌ها حتی کمتر از ۱۴ سکه عندالاستطاعه می‌شوند، یعنی پرداختشان منوط به اثبات توان مالی مرد است. این طرح هنوز در کمیسیون‌های تخصصی مجلس در حال بررسی است و به صحن علنی نرسیده، اما حمایت بخشی از نمایندگان و برخی نهادهای قضایی را نیز جلب کرده است. با این حال، احتمال مخالفت شورای نگهبان وجود دارد، چرا که این طرح ممکن است از منظر فقهی و حقوقی با مفهوم «دِین قطعی» و حق شرعی زن در تعارض قرار گیرد.

مسیر قانونی و امکان اجرا

اگر طرح در مجلس تصویب شود، شورای نگهبان باید آن را از دو منظر «شرع» و «قانون اساسی» بررسی کند. از دید فقهی، مهریه نوعی «تعهد شرعی» است که در لحظه عقد بر ذمه مرد قرار می‌گیرد و زن مالک آن می‌شود. بنابراین، تبدیل آن به «تعهد مشروط» (یعنی منوط به استطاعت) ممکن است با مبانی فقه سنتی در تضاد باشد. مگر آنکه در متن عقد به‌صورت شرط ضمن عقد ذکر شود که مهریه عندالاستطاعه است. به همین دلیل، احتمال دارد شورای نگهبان نسبت به تعمیم اجباری این قاعده برای همه ازدواج‌ها ایراد بگیرد.

از سوی دیگر، در بعد اجتماعی و اجرایی نیز، اجرای چنین طرحی پیچیده است. چگونه باید استطاعت مالی مرد را سنجید؟ آیا دارایی پنهان، درآمدهای غیررسمی، یا اموال خانواده او هم باید در نظر گرفته شود؟ احتمال دارد این طرح به جای کاهش دعاوی مهریه، موجب پیچیدگی‌های تازه در نظام قضایی شود.

آثار مثبت و منفی

مدافعان طرح می‌گویند مهریه‌های سنگین به یکی از ابزارهای فشار اجتماعی بر مردان و عاملی برای ازدحام زندان‌ها تبدیل شده است. طبق آمار رسمی، در سال‌های گذشته هزاران مرد به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه زندانی شدند، در حالی که بسیاری از این مهریه‌ها صرفاً جنبه نمادین داشت و پرداختشان هرگز واقع‌بینانه نبود. در این نگاه، طرح جدید می‌تواند باعث شود ازدواج‌ها «واقع‌گرایانه‌تر» شوند و مردان از ترس زندان به ازدواج بی‌اعتماد نشوند.

اما در مقابل، منتقدان می‌گویند این طرح حق قانونی زنان را تضعیف می‌کند و عملاً امنیت مالی آنان را از بین می‌برد. در شرایطی که زنان در بسیاری از حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی از حقوق برابر برخوردار نیستند، حذف ضمانت اجرایی مهریه به معنای حذف تنها پشتوانه مالی آن‌ها پس از ازدواج است. بسیاری از فعالان حقوق زنان هشدار داده‌اند که در جامعه‌ای که هنوز طلاق برای زنان پرهزینه و گاه پرمخاطره است، کاهش ارزش حقوق مالی آنان می‌تواند به افزایش آسیب‌های اجتماعی منجر شود.

فلسفه و ریشه مهریه

اما شاید مسئله اصلی، نه تعداد سکه‌ها و نه استطاعت مالی، بلکه فلسفه وجودی مهریه باشد. مهریه در معنای اصیل اسلامی خود، آن‌گونه که در قرآن از آن با واژه «صَداق» یاد می‌شود، هدیه‌ای از سر عشق و احترام است، نه معامله‌ای مالی یا ابزار تهدید. در صدر اسلام، مهریه بیشتر جنبه نمادین داشت و غالباً مبلغی ناچیز یا حتی یک خدمت ساده از سوی مرد به زن بود. هدف آن، اظهار صداقت و محبت مرد در آغاز زندگی مشترک بود، نه ضمانت پرداخت در دادگاه خانواده.

در طول قرن‌ها اما، ساختار اجتماعی پدرسالارانه و وابستگی اقتصادی زنان، مفهوم مهریه را از معنا تهی و آن را به یک ابزار حقوقی و اقتصادی بدل کرد. در جوامع مدرن امروزی، بسیاری از کشورها اساساً مهریه ندارند، چرا که نظام حقوقی آنان بر برابری مالی زن و مرد بنا شده است. هر دو شریک زندگی در درآمد، هزینه و مالکیت سهم برابر دارند؛ در نتیجه نیازی به «مهریه» به‌ عنوان پشتوانه مالی زن وجود ندارد.

طرح عندالاستطاعه شدن مهریه اگرچه در ظاهر تلاشی برای کاهش زندانیان و حل بحران اجتماعی است، اما در عمق خود، بازتاب یک تضاد تاریخی در جامعه ایران است: تضاد میان فقه سنتی و واقعیت مدرن. از یک سو، قانون‌گذاران می‌کوشند سنت‌ها را حفظ کنند، و از سوی دیگر، فشارهای اقتصادی و اجتماعی ایجاب می‌کند که مفاهیم قدیمی بازتعریف شوند.

با این حال، هیچ اصلاحی بدون توجه به بنیان عدالت جنسیتی به نتیجه نمی‌رسد. اگر قرار است مهریه اصلاح شود، باید هم‌زمان حقوق اقتصادی زنان در ازدواج و پس از طلاق نیز تقویت شود: از حق اشتغال و مالکیت گرفته تا تقسیم عادلانه دارایی‌های مشترک. در غیر این صورت، حذف ضمانت مهریه تنها یک طرف معادله را تضعیف می‌کند و به جای عدالت، نابرابری را عمیق‌تر می‌سازد.

در نهایت، شاید زمان آن رسیده که به جای اصلاح جزئی در قوانین مهریه، به بازتعریف کلی مفهوم ازدواج، عشق و مسئولیت در جامعه فکر کنیم. جایی که صداقت و احترام جایگزین ترس و تهدید شود، و مهریه بار دیگر معنای نخستین خود را بازیابد: هدیه‌ای از دل، نه بدهی از جنس طلا.

مرد، بدهکار یک زن نیست……