تصاویر؛ بچه‌هایی که در مدرسه سنگ شده‌اند!

سید روح‌الله محمدی، رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل درباره شهریئری (شهریری/ ShaharYeri) توضیح داد: کنار رودخانه قره‌سو، یک دماغه سنگی قرار دارد و آثار باستانی در محوطه‌ای حدود ۴۰۰ هکتاری پراکنده‌اند. قدیمی‌ترین اثر این محوطه، «قوشاتپه» با آثاری از دوره نوسنگی (هزاره ششم قبل از میلاد) است. در کاوش سال‌های ۱۳۸۵ – ۱۳۸۳ آثار دوره نوسنگی شامل خانه‌های روستایی، آثار سفالی، ابزارهای استخوانی، ادوات ابتدایی از سنگ و سفال و … در آن شناسایی شدند.

او ادامه داد: در شهریئری یک قلعه‌شهر هم بوده که مردم در آن استقرار داشتند، بعدها نام آن قلعه به کل مجموعه اطلاق شد. این محوطه یک حصار سنگی هم داشته که اکنون بخش‌هایی از آن سالم مانده و کنار آن، آثار متعدد معماری بوده است.

این باستان‌شناس با اشاره به اینکه پیش از انقلاب، یک باستان‌شناس انگلیسی از شهریئری دیدن کرد، گفت: «چارلز برنی» از شهریئری با نام قلعه ارجق (ارجق نام روستایی در نزدیکی محوطه است) نام می‌برد و آن را مرکز حکومتی معرفی می‌کند. سبک معماری قلعه و حصار آن، حضور اورارتوها را در منطقه تقویت می‌کند؛ از دوره‌های عصر آهن I و II؛ یعنی (۱۵۰۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد) به مدت یک هزار سال آنجا قلعه‌ای بوده است و تمدن‌هایی مانند اورارتوها (۶۰۰ قبل از میلاد) در آنجا بوده‌اند.

محمدی، مهم‌ترین بخش شهریئری را سنگ‌افراشته‌ها ارزیابی کرد و افزود: این بخش، به «مکتب اوشاقلاری» معروف است؛ یعنی بچه‌های مدرسه. مردم محلی باور داشتند که این سنگ‌افراشته‌های انسان‌ریخت، بچه‌هایی هستند که به مکتب می‌رفتند و تبدیل به سنگ شده‌اند! اما باستان‌شناسانی که سال ۱۳۸۴ شهریئری را کاوش کردند، معتقد بودند اینجا یک معبد است و این سنگ‌افراشته‌ها آثاری آیینی‌اند. در کنار آن نیز یک کورگان (گورهای کلان سنگی) وجود دارد و در آنجا تدفین دسته‌جمعی هم انجام شده است.

او با بیان اینکه آثاری از هزاره دوم قبل از میلاد تا دوره ایلخانی در شهریئری وجود دارد، بیان کرد: قبور چاله‌ای، صندوقی، مگالتیک، کورگان و گودالی از دوره مفرغ تا قرون میانی اسلامی در محدوده ۴۰۰ هکتاری شهریئری پراکنده‌اند. تدفین‌های خانوادگی هم در این محوطه انجام شده است. همچنین غاری در محوطه وجود دارد که احتمالا در دوره پارینه‌سنگی از آن استفاده می‌شده است. سنگ‌هایی هم به‌شکل دروازه در نزدیکی آن روی هم قرار گرفته‌اند که احتمالا دروازه «مکتب اوشاقلاری» بوده است. البته این غار هنوز توسط کارشناسان بررسی نشده است.

محمدی در پاسخ به پرسشی درباره کاربری سنگ‌افراشته‌های انسان‌ریخت که به تعداد قابل توجهی در محوطه شهریئری کنار هم قرار گرفته‌اند، گفت: این مجموعه شامل ۵۷۶ سنگ‌افراشته است که در دوره‌های اشکانی یا قرون میانی اسلامی جابه‌جا هم شده‌اند و به‌عنوان سنگ قبر یا در دیوار خانه‌ها از آنها استفاده شده است. هرچند این‌گونه جابه‌جایی‌ها امکان دارد در دوره معاصر هم انجام شده باشد. اکنون ۵۰ تا ۶۰ سنگ‌افراشته در محوطه پراکنده‌اند، ولی تجمع اصلی آنها در همان «مکتب اوشاقلاری» است.

او درباره نمونه‌های مشابه این سنگ‌افراشته در کشورهای دیگر، توضیح داد: در شبه‌جزیره کریمه، شبیه این سنگ‌افراشته‌ها به‌دست آمده است. همچنین در منطقه قفقاز، جمهوری آذربایجان، گرجستان و شرق ترکیه نیز این‌ها را داریم. قدمت آنها در شهریئری و شبه‌جزیره کریمه به عصر آهن می‌رسد و هرقدر به آسیای مرکزی مانند قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان تا مغولستان و شرق چین نزدیک می‌شویم، این آثار در دوره‌های متأخرتر ساخته شده‌اند. در شهریئری این سنگ‌افراشته‌ها متعلق به عصر آهن II (۷۰۰ قبل از میلاد) و در چین همزمان با دوره ساسانی است.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل ادامه داد: براساس متون تاریخی که مورخان چینی دارند، این سنگ‌افراشته‌ها را کنار قبر می‌گذاشتند و نشان‌دهنده تعداد افرادی بودند که فرد در جنگ‌ها از طرف مقابل کشته است.

محمدی در پاسخ به پرسش درباره سنگ‌افراشته‌ای که در شهریئری با میله‌ای آهنی علامت‌گذاری شده و تنها نمونه‌ای است که روی صورتش دهان دارد، گفت: برخی می‌گویند دهان نداشتن این سنگ‌افراشته‌ها معنی خاصی دارد، درحالی‌که سنگ‌تراش‌ها در آن دوران، خیلی به جزئیات نمی‌پرداختند و شکل کلی صورت، دست‌ها و شمشیر را درمی‌آوردند، در یک یا دو نمونه هم صورت‌ها ریش دارند، اما در کل، سنگ‌تراش‌ها به جزئیات نمی‌پرداختند.

او درباره اینکه آیا سنگ‌افراشته دیگری در محوطه هست که دهان داشته باشد؟ توضیح داد: پراکندگی این آثار خیلی وسیع است، دکتر نوبری – کاوشگر شهریئری – فقط گفته که اینجا معبد بوده است و نتایج کاوش خود را منتشر نکرده است. بقیه اطلاعات ما براساس پژوهش‌هایی است که در کل منطقه (قفقاز، ترکیه و …) انجام شده است. همه آن سنگ‌ها در کنار قبر قرار داشتند، شهریئری نیز یک کورگان بزرگ دارد؛ یعنی قبری که بیشتر از ۶ – ۷ متر طول داشته است. احتمالا تعداد سنگ‌افراشته‌ها بیشتر از ۵۷۶ عدد است که یا اکنون زیر خاک هستند یا از بین رفته یا جابه‌جا شده‌اند. بعید نیست در میان آنها، صورتی دهان‌دار هم بوده باشد. از سوی دیگر، استادکار این آثار یک نفر نبوده مثلا ۱۰ – ۱۵ نفر در کار تراش سنگ بودند.

او یادآوری کرد: نمونه شبیه شهریئری در «قوبول دره‌سی» شهرستان اهر کشف شده که حتی دست‌ها و شانه‌ها روی آن حکاکی شده‌اند؛ یعنی گاهی سبک کار سنگ‌تراش در جزئیات اثر تاثیر گذاشته است، مثلا بعضی‌ها جزئیات کمربند را نشان داده و برخی فقط خط صاف جای کمربند کشیده‌اند.

او درباره سامان‌دهی محوطه، ایجاد سازه محافظ و مسیر دسترسی نیز اظهار کرد: وقتی آثار شهریئری در کاوش‌ها از زیر خاک درآمدند در معرض باد و باران بودند و سرمای هوا باعث یخ زدن آب در ترک‌ها و تخریب آثار می‌شد. باید پوششی روی آثار ساخته می‌شد. حدود هشت سال طول کشید که طرح نهایی تصویب و اجرا شود و در نهایت، دو سال پیش طرح سامان‌دهی تکمیل شد.

این باستان‌شناس اضافه کرد: شهریئری پایگاه ملی میراث فرهنگی است که اعتبار ویژه و نیروی انسانی دارد و برنامه بلندمدت برای آن تدوین می‌شود. این محوطه سالانه طرح مرمت و حفاظت دارد و حتی ساخت موزه هم در آنجا پیش‌بینی شده است. برای سال آینده، برنامه تعیین عرصه و حریم محوطه را داریم تا حفاظت و نگهداری مجموعه منسجم شود. شهریئری حتی می‌تواند ثبت جهانی شود، اگر بتوانیم الزامات ثبت و مطالعات محوطه را تکمیل کنیم.

درباره این محوطه،  رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشگین‌شهر  گفت: براساس نقشه‌ای که در وزارتخانه میراث فرهنگی مصوب و در شورای فنی استان اردبیل پیگیری شد، مسقف شدن محوطه شهریئری از سال ۱۳۹۸ شروع و تا سال ۱۴۰۱ سامان‌دهی و ایجاد مسیر بازدید انجام شد.

ایمانعلی ایمانی در پاسخ به این پرسش که آیا سامان‌دهی محوطه در پی اعتراض مردم منطقه به سرانجام رسید؟ اظهار کرد: درخواست عمومی از طرف مردم در این زمینه وجود داشت و از سال ۱۳۹۷ که من به اداره کل استان اردبیل آمدم، روند این کار آغاز شد. در آینده نیز ادامه مسیر بازدید را می‌سازیم و در فازهای بعد، مراکز اقامتی، رفاهی و خدماتی ایجاد خواهد شد، البته به‌گونه‌ای که به منظر محوطه تاریخی آسیب زده نشود.

به گفته او، شهریئری بعد از بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیل، دومین سایت تاریخی است که بیشترین تعداد گردشگر خارجی را در استان دارد. ما آمار نداریم که در سال‌های اخیر، چه تعداد گردشگر خارجی از این محوطه دیدن کرده‌اند، فقط می‌دانیم سال ۱۳۹۸ حدود چهار هزار نفر گردشگر خارجی به شهریئری رفته بودند.

او در پاسخ به این انتقاد که هنگام بازدید از محوطه (شهریور ۱۴۰۴) راهنما در مجموعه حضور نداشت، بیان کرد: نگهبان مجموعه شهریئری مسئولیت راهنمایی را هم برعهده دارد و در آن ساعت، در محوطه نبوده است.

ایمانی درباره احتمال انجام حفاری غیرمجاز در شهریئری نیز گفت: در آن محوطه، طلا و اشیایی قیمتی وجود نداشته است، اما مردم در این‌باره اطلاعات کافی ندارند. این محوطه ۹ هزار سال قدمت دارد و تنها اثر از جنس طلا که در آنجا پیدا شده، گوشواره‌ای به‌شکل خوشه انگور متعلق به دوره اشکانی است که شکل آن برگرفته از تاکستان‌های انگور منطقه است. مشگین شرقی تاکستان انگور زیاد دارد و این گوشواره نیز جزو آثار شاخصی است که در کاوش پیدا شده است.