تصمیم بگیرید!

باشگاه خبرنگاران جوان – محمد رستمپور؛ پژوهشگر سیاسی در یادداشتی در روزنامه وطن امروز درباره نتایج اجتماعی و سیاسی انحلال بانک آینده نوشت:

فریاد «رضاشاه، روحت شاد» برای مدتی بود که سر داده نشده بود، شاید برای ۳ سال، اما ۶ روز پیش، در پی خرابی مترو مسیر تهران – گلشهر، گروهی از مسافران دوباره این شعار را سر دادند؛ آن هم وقتی که مجبور شدند در میانه راه، مترو را ترک کنند و پیاده به سوی ایستگاه یا جاده عبوری حرکت کنند. از آبان ۹۸ که این شعار به شکل جدی وارد ادبیات معارضان شد تا خرداد ۱۴۰۱ که برای آخرین بار به یک هشتگ در شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد، بار‌ها و بار‌ها جامعه‌شناس‌ها، اهالی رسانه و حتی اقتصاددان‌ها، چرایی سر دادن این شعار را سوژه تحلیل و یادداشت کردند. پررنگ‌ترین مضمون یا محور مورد اشاره، نیاز جامعه به شکلی از اقتدارگرایی یا کارآمدی نهادی یا کاریزمای شخصی برای حل مسائل و مشکلات موجود است. به تعبیر گویاتر، انداختن نانوا در تنور یا خواباندن مهندس سازنده روی ریل و از این داستان‌هایی که از رضاخان در تاکسی و اتوبوس یا در میان اطرافیان و دوستان زیاد می‌شنویم، در واقع، تجسم آرزو‌ها و خواسته‌هایی است که جامعه از نظام سیاسی دارد.

گمان جامعه این است که خشونت رضاشاه در ساخت یک نظم اجتماعی که مثلاً در مقابله با عشایر و روستاییان به سقوط دامداری در ایران انجامید یا کشیدن خط آهن از جنوب به شمال که به گفته مصدق تا ۱۵۰ سال به کار ایران نیامد، لازمه یا نیازمندی پیشبرد پروژه کلی توسعه در ایران بوده است. این تقاضا یا تمنا البته ویژه جامعه ایران نیست. امانوئل کاستلز، جامعه‌شناس آرژانتینی در کتاب «از هم‌گسیختگی» معتقد است مردم در دوسوم کشور‌های جهان، پارلمان را ناکارآمد می‌دانند و اساساً تمایل به ترامپ و سیاست ترامپیستی در جهان به دلیل تقاضا برای حل مسأله است. این تقاضا تا جایی پیش رفته که در نظر برخی، دموکراسی از آن اعتبار و شکوهمندی معمول در قرن بیستم افتاده. بر اساس یک پیمایش اکونومیست، در ۱۵ سال گذشته، احزاب راست افراطی دستاورد‌های قابل توجهی در سراسر اروپا داشته‌اند و اکنون محبوب‌ترین خانواده احزاب سیاسی اروپا را از نظر سهم آرا تشکیل می‌دهند. در مقابل، مردم در کشور‌های مختلف جهان از بی‌تصمیمی، تعلل در اقدام، کند بودن و البته گفتاردرمانی و شعارزدگی در سیاست خسته‌اند. بی‌تصمیمی مقامات سیاسی و مدیران اقتصادی در عرصه‌های عمومی و شرکت‌های خصوصی، به از دست رفتن فرصت‌های رقابتی، کاهش اعتماد اجتماعی و نوعی سیاست‌گریزی یا سیاست‌پرهیزی منجر می‌شود. در محیط‌های پرتلاطم مانند سیاست در ایران، بی‌تصمیمی به «فلج تحلیلی» می‌انجامد؛ جایی که مسؤولان به جای عمل، در چرخه بی‌پایان «پیگیری» و «بررسی» می‌افتند و این اتفاق، تضعیف مشروعیت دولت را در پی دارد.

رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری در شهریور ۱۳۸۳ تصریح می‌کنند: «مشروعیت همه ما بسته به انجام وظیفه و کارایی در انجام وظیفه است و هرجا کارآمدی نباشد، مشروعیت از بین خواهد رفت». رهبر انقلاب در دیدار رمضانی مسؤولان نظام در اسفند ۱۴۰۳ نیز رکن ناکارآمدی سیاسی امروز را بی‌تصمیمی می‌شناسند و تأکید دارند: «بعضی از مدیران ما، متأسفانه دیده شده، فکر می‌کنند بی‌خطرترین کار، تصمیم نگرفتن است، چون تصمیم‌گیری احتمال اشتباه و خطر و بعد، یقه‌گیری و مچ‌گیری و این‌چیز‌ها را دارد دیگر، پس کار بی‌خطر این است که انسان تصمیم نگیرد؛ این جزو خطرناک‌ترین فکرهاست؛ اینکه ما تصور کنیم برای آسودگی خیال‌مان، خیلی حرص نزنیم، جوش نزنیم، دنبال کار نرویم، حالا شد، شد. خدای متعال از ترک فعل‌ها هم سؤال می‌کند. سؤال الهی فقط مربوط به فعل نیست، مربوط به ترک فعل هم هست». از سویی، در کشوری که از نواحی متعدد متأثر از تحریم‌های ظالمانه است، تأخیر در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، به نارضایتی عمومی و اعتراضات اقتصادی دامن می‌زند. در نگاه برخی پژوهشگران، قاطعیت حتی اگر به تصمیمات پرریسک منجر شود، بهتر از بی‌تصمیمی است، زیرا اعتماد عمومی را حفظ می‌کند و عجیب اینجاست که بی‌تصمیمی و وابستگی ذهنی، با فرآیند‌ها و منابع خارجی نسبت مستقیم دارد؛ به این معنا که بی‌تصمیمی، فرصت‌ها و امکان‌های داخلی را می‌سوزاند و در نتیجه چشم‌ها را به کمک‌های خارجی معطوف می‌کند و اعتنای افراطی به کمک‌های خارجی یا سازوکار‌های جهانی، فرصت‌ها و ظرفیت‌های ارزشمند و هنگفت داخلی را از پیش چشم کنار می‌برد. بی‌تصمیمی، کندی در تصمیم‌گیری و اهل اقدام نبودن، بیش از آنکه مولود تمرکزگرایی، ساختار غلط بروکراتیک یا موازی‌کاری باشد، حاصل اولویت‌نشناسی است. مدیران و سیاستمداران، ترسو یا محافظه‌کار نیستند؛ بلکه اولویت‌ها را بدرستی تشخیص نمی‌دهند.

این عدم شناخت به ۲ دلیل عمده رخ داده: اولاً غلبه برخی ترجیحات جناحی در ترسیم‌های شلوغ و درهم برهم از موضوعات و ثانیاً میل فزاینده به حفظ جایگاه عمومی به دلیل بزرگ شدن سهم مسائل رسانه‌ای شده در کارتابل یا میز کار مسؤولان. این در حالی است که در جهان عدم قطعیت‌ها و نااطمینانی‌ها بهره‌مندی از توان، دارایی و اثرگذاری مردم می‌تواند هر دو ریشه را درمان کند. در آخرین نمونه، انحلال بانک آینده پس از فرآیندی کشدار و کسالت‌بار، به بی‌تصمیمی درباره ناترازی این بانک پرحاشیه پایان داده است. این انحلال به دلیل بستن یک پرونده پیچیده و پردامنه، مبارک است و از سوی دیگر، به دلیل تأخیر بسیار در اقدام و البته مشخص نبودن فرآیند جبران زیان انباشته‌ای که بانک از مدت‌ها پیش تولید کرده، در خور تأمل. آن هم در زمانی که پرونده‌های ابهام‌انگیز دیگری همچون ماجرای کرسنت یا پرونده بابک زنجانی در افکار عمومی باز است. این را اضافه کنید به انگاره اقتداردوستی ایرانیان به دلایل گوناگونی که از زندگی در یک جغرافیای سخت تا مقابله همیشگی با دشمن بیرونی در طول تاریخ، روز به روز دارد تثبیت و حتی بازتولید می‌شود. تصمیم‌گیری و اقدام در مسائلی که نیاز به کارشناسی پیچیده‌ای ندارد و بین‌بخشی نیست، می‌تواند اندک اندک باور به اقتدار را در میان توده‌های مختلف اجتماع تقویت کند. اگر انحلال بانک آینده، کم‌شدت‌ترین و ضعیف‌ترین اقدام ممکن در میان پرونده‌های مختلف حکمرانی باشد، ارزش و کارایی خود را از دست می‌دهد، اما اگر این تصمیم، ابتدای مسیری باشد که اعتماد عمومی را ترمیم کند و سرمایه اجتماعی را بسازد، در جای خود می‌تواند به یک نقطه عطف تبدیل شود. برای آنکه کسی دیگر شعار «رضا شاه، روحت شاد» سر ندهد، تبیین خیانت‌ها و ناکارآمدی‌های پهلوی و تبعات و عوارض دردناک قلدری او لازم است، اما مهم‌تر آن است که به تمنای اقتدارطلبی ایرانیان پاسخ‌های درخور و شایسته‌ای داده شود. مانند آنچه این روز‌ها بر دیوارنگاره میدان ولیعصر (عج) نقش بسته، باید مثل «آینده» تصمیم بگیرید و برای آینده.