میلیاردها باکتری در سردوش حمام پنهان و منتظرند روی شما پاشیده شوند؛ آیا باید نگران باشید؟

زمانی که وارد حمام می‌شویم، انتظار داریم تمیز شویم. این منطقی به نظر می‌رسد، بالاخره آب گرم به همراه بخار و صابون باید شما را تازه و خوشبو کند. آخرین چیزی که کسی انتظار دارد، انفجار ابری از باکتری‌ها بر صورتش است. اما دقیقاً همین اتفاق زمانی که شیر آب را باز می‌کنید، می‌افتد.

درون آخرین قسمت از لوله‌کشی آب حمام، اکوسیستم کوچکی پنهان شده است که منتظر است شیر را باز کنید. درواقع، اولین پاشش از دوش صبحگاهی فقط آب و بخار نیست.

در طول شب، لایه زنده‌ای از باکتری‌ها داخل شلنگ و سر دوش تشکیل می‌شود. برخی از این میکروب‌ها سپس به قطره‌هایی که دوش شما تولید می‌کند، می‌چسبند. بیشتر آنها معمولی و بی‌ضرر هستند. اما ترکیب دقیق میکروبی بستگی به جنس شلنگ و دفعات دوش گرفتن شما دارد و اینجاست که شگفتی‌ها شروع می‌شود.

سر دوش و شلنگ‌ها مکان‌های ایده‌آلی برای باکتری‌ها هستند. پس از اینکه دوش گرفتید، شلنگ برای ساعت‌ها گرم، مرطوب و دست‌نخورده باقی می‌ماند. مارپیچ بلند و باریک آن سطح زبر زیادی برای رشد جمعیت میکروب‌ها فراهم می‌کند. وقتی باکتری‌ها آنجا مستقر می‌شوند، از مواد مغذی حل شده در آب و مقادیر اندک کربن که از شلنگ پلاستیکی جدا می‌شود، تغذیه می‌کنند. اگر این سیستم در طول شب راکد بماند، جوامع میکروبی به سرعت شکل می‌گیرند.

باکتری‌ها لایه‌های زیستی یعنی اجتماعات میکروسکوپی و لزجی تشکیل می‌دهند که تقریباً به هر سطح مرطوبی از بدنه کشتی‌ها گرفته تا پلاک دندان‌هایتان می‌چسبند. تکه‌های این زیست‌لایه‌ها به راحتی هنگام باز کردن شیر خارج می‌شوند.

در اینجا از چه تعداد باکتری صحبت می‌کنیم؟ طبق آزمایش‌هایی که در آزمایشگاه‌ها و منازل انجام شده است، تعداد باکتری‌ها روی شلنگ‌های دوش می‌تواند به میلیون‌ها یا حتی صدها میلیون سلول در هر سانتی‌متر مربع برسد. بیشتر این باکتری‌ها بی‌ضرر هستند، اما گروه‌هایی مانند مایکوباکتریوم‌ها نیز شناسایی شده‌اند. این گروه متنوع شامل میکروب‌هایی است که در مکان‌های مختلفی ازجمله خاک یافت می‌شوند، همچنین برخی سویه‌های بیماری‌زا مانند آن‌هایی که علت بیماری‌های سل و جذام هستند نیز در این گروه قرار دارند.

به‌نوشته‌ی بی‌بی‌سی، محققانی که از شلنگ‌های دوش خانه‌ها در بریتانیا نمونه‌برداری کرده‌اند، همچنین دی‌ان‌ای قارچی از جنس‌هایی همچون فیوزاریِم، اگزوفیالا و مالاسزیا هم پیدا کرده‌اند. این ارگانیسم‌ها روی پوست و درون خاک یافت می‌شوند، اما در برخی موارد، می‌توانند موجب عفونت‌های فرصت‌طلب شوند.

جمعیت میکروبی سردوش حمام ثابت نیست، بلکه به مرور زمان تغییر می‌کند. در مطالعه از ۴۸ واحد دوش که در آزمایشگاه ساخته شده بودند، زیست‌لایه‌های داخل لوله دوش در حدود چهار هفته استفاده منظم به اوج خود رسیدند و سپس کاهش یافتند (به این علت که زیست‌لایه به طور ضعیفی به لوله چسبیده بود)، اما بعد از ۲۲ هفته دوباره رشد کردند.

موضوع نگران‌کننده این است که محققان باکتری لژیونلا پنوموفیلا، عامل بیماری لژیونلوزیز (نوعی عفونت ریه) را در سر دوش‌ها و شلنگ‌ها پس از تنها چهار هفته شناسایی کرده‌اند. همچنین این باکتری زمانی که لایه زیستی پس از دوره راکد طولانی دوباره رشد کرد، مشاهده شد.

برای بیشتر افراد، خطر ابتلا به عفونت از سر دوش کم است، به‌ویژه اگر به طور مکرر از آن استفاده کنند. فردریک همس، میکروبیولوژیست آب آشامیدنی در مؤسسه علوم و فناوری آب‌های دریایی فدرال سوئیس می‌گوید: «فقط سردوش‌هایی که آلوده به لژیونلا و سایر پاتوژن‌های فرصت‌طلب هستند، خطرناک‌اند. اگر سردوشی به طور خاص آلوده به لژیونلا پنوموفیلا باشد، خطر ابتلا به عفونت نسبتاً بالا است، زیرا فاصله فرد از نقطه تشکیل آئروسل (قطرات معلق در هوا) بسیار کم است.» اما او اضافه می‌کند که داده‌ها نشان می‌دهند این خطر بیشتر در میان افراد با آسیب‌پذیری بالینی (مثل کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند) مشاهده می‌شود. به همین دلیل بیمارستان‌ها رویه‌های سخت‌گیرانه‌ای برای ضدعفونی و تعویض سر دوش‌ها اتخاذ می‌کنند.

ترکیب باکتری‌ها در سردوش ممکن است به منبع آب اولیه نیز بستگی داشته باشد. خانه‌هایی که از آب کلرزده استفاده می‌کنند، معمولاً حاوی تعداد بیشتری از میکروب‌های مایکوباکتریوم نسبت به خانه‌هایی هستند که از آب چاه یا سیستم‌های کلرنزده استفاده می‌کنند. احتمالا مواد ضدعفونی‌کننده باقی‌مانده در آب شرایط مناسبی برای رشد میکروب‌های مقاوم به کلر فراهم می‌کنند.

خوشبختانه، گام‌های نسبتاً ساده‌ای وجود دارند که می‌توانید برای کاهش خطر میکروب‌هایی که در سردوش حمام رشد می‌کنند، بردارید.

اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که به نظر می‌رسد جنس سر دوش و شلنگ تأثیر زیادی بر تعداد و نوع باکتری‌هایی که در آنجا زندگی می‌کنند، داشته باشد. در مطالعه‌ای، پژوهشگران دو «شبیه‌ساز دوش» طراحی کردند که هر روز به مدت هشت ماه آزمایش شدند. یکی از شلنگ‌ها از PVC-P ساخته شده بود، که نوعی PVC انعطاف‌پذیر و قابل تغییر است، در حالی که شلنگ دوم از PE-Xc، نوع دیگری از پلاستیک، ساخته شده بود. پس از هشت ماه، هر دو شلنگ یک لایه زیستی چسبناک داشتند، اما باکتری‌های شلنگ PVC-P حدود ۱۰۰ برابر بیشتر بود.

سردوش ساده با بدنه فلزی ساخته‌شده از استیل ضدزنگ یا برنج آبکاری‌شده با کروم و شلنگ کوتاه با روکش PE-X یا PTFE می‌تواند به سخت‌تر شدن تشکیل زیست‌لایه کمک کند. برعکس، طراحی‌های سردوش چندحجره‌ای یا بسیار انعطاف‌پذیر می‌توانند آب ایستا را به دام بیندازند و فلزات را از لوله‌کشی بالادست جذب کنند، که این شرایط به میکروب‌ها اجازه می‌دهد تا در آنجا رشد کنند.

در عین حال، انتخاب‌های سازگار با محیط زیست، مانند سر دوش‌های کم‌جریان و بارانی، می‌توانند میزان تماس فرد با میکروب‌ها را تغییر دهند، زیرا بر اندازه و تعداد آئروسل‌هایی که استنشاق می‌شوند، تاثیر دارند.

الگوی پاشش نیز اهمیت دارد، زیرا حالت‌های مه تقریباً پنج برابر بیشتر از الگوهای پاشش باران، آئروسل‌های ریز تولید می‌کنند.

گرچه می‌توانید «سر دوش‌های ضد میکروب» حاوی فیلترها یا فلزاتی مانند نقره را خریداری کنید که وعده می‌دهند میکروارگانیسم‌ها را از آب دوش حذف کنند، تحقیقات نشان می‌دهد بیشتر محصولات موجود در بازار تأثیر زیادی در کاهش سطح پاتوژن‌ها در آب ندارند. همانطور که هملس می‌گوید، هنگامی که زیست‌لایه یا رسوب معدنی تشکیل می‌شود، اثر این فناوری‌ها به سرعت کاهش می‌یابد. تنها راه‌حل تکنولوژیکی قابل اعتماد، فیلترهای دوش خطی هستند، اما این‌ نسخه‌ها هزینه نگهداری بالایی دارند و نیاز به فشار آب قابل توجهی دارند.

هیگ همچنین نسبت به سردوش‌هایی که با شعارهایی مانند «تقویت سلامتی» عرضه می‌شوند یعنی آنهایی که ادعا می‌کنند آب را با مواد مغذی غنی می‌کنند یا کلر را حذف می‌کنند، ابراز تردید می‌کند. از نظر او چنین سردوش‌هایی ممکن است با تغییر ناخواسته ترکیب میکروبی آب، میکروبیوم بدن را به شیوه‌هایی دگرگون کنند که مطلوب نیست و حتی می‌تواند پیامدهای منفی به همراه داشته باشد.

دمای آب نیز تأثیرگذار است. آب داغ در یک تا دو دقیقه اول پس از باز کردن دوش، بیشترین افزایش اولیه در تولید آئروسل‌های ریز و قابل استنشاق را ایجاد می‌کند. بالاترین احتمال تماس با هر پاتوژن پنهانی که در دوش وجود دارد، در چند لحظه اول پس از باز کردن شیر داغ رخ می‌دهد.

می‌توانید پیش از قرار گرفتن زیر دوش، آن را حدود ۶۰ ثانیه باز بگذارید تا آب گرم شود و بخشی از میکروب‌های تجمع‌یافته شسته شوند. این کار به‌ویژه پس از تعطیلات یا هر دوره طولانی بلااستفاده‌بودن دوش مفید است. با این حال، با توجه به بحران کم‌آبی، بهتر است این روش فقط در مواقع ضروری انجام شود و نه همیشه. لژیونلا در دماهای بین حدود ۲۰ تا ۴۵ درجه سانتی‌گراد تکثیر می‌شود اما جمیعت آن در دماهای بالاتر از حدود ۵۰ درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد.

دوش گرفتن با آب بالاتر از ۴۸ درجه سانتی‌گراد توصیه نمی‌شود، زیرا خطر سوختگی وجود دارد. مطالعه‌ی پژوهشگرانی از کشورهای چین و هلند نشان داد دمای ۴۵ درجه سانتی‌گراد برای کنترل رشد میکروبی در شلنگ دوش مورد استفاده منظم کافی است.

تعداد آئروسل‌هایی که قادر به حمل میکروب‌ها به هوا هستند و بنابراین می‌توانند استنشاق شوند، در دوش‌های داغ در حدود دو دقیقه به اوج خود می‌رسند. این آئروسل‌ها همچنین می‌توانند حداقل پنج دقیقه پس از خاموش کردن دوش در هوا باقی بمانند.

کاهش رطوبت و تهویه حمام پس از دوش گرفتن می‌تواند روشی مؤثر برای کاهش سطح آئروسل‌های حاوی باکتری در هوا باشد. هایگ نیز نتایج مشابهی پیدا کرده است. پژوهشگران دریافته‌اند ذرات زیر ۵ میکرومتر می‌توانند حداقل یک ساعت پس از بستن دوش در هوا باقی بمانند و با روشن کردن فن، تعداد ذرات معلق در هوا به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.

شلنگ دوش جدید همیشه راه‌حل مناسبی نیست، زیرا زیست‌لایه‌ها با گذشت زمان ممکن است پایدارتر شوند. باکتری‌های رشد کرده در شلنگ دوش جدید معمولاً به‌طور شل و آزاد به سطح متصل هستند، بنابراین به راحتی در اولین جریان آب در هر روز شسته می‌شوند.

تحقیقات محققان چینی و هلندی نشان داده است ۶۲ درصد از میکروب‌هایی که هنگام باز کردن دوش منتشر می‌شوند از شلنگی بیرون می‌آیند که چهار هفته از عمرش گذشته است. این درصد سپس کاهش می‌یابد تا اینکه در هفته ۴۰، سهم میکروب‌های موجود در آب که از شلنگ خارج می‌شود، به ۱٫۵ درصد کاهش پیدا می‌کند، چرا که زیست‌لایه پایدارتر شده است. پس از این زمان، زیست‌لایه در شلنگ افزایش می‌یابد، اما بسیار محکم‌تر به سطح چسبیده و بنابراین در هر بار کمتر شسته می‌شود.

تمیزکاری منظم با عبور دادن آب بسیار داغ از دوش، همراه با رسوب‌زدایی سر دوش یا خیساندن آن در آب لیمو می‌تواند به از بین بردن میکروب‌های موجود در آن و کنترل اندازه زیست‌لایه‌ها کمک کند. اگر کسی در خانه از نظر بالینی آسیب‌پذیر است، بهتر است سر دوش و شلنگ دوش را هر سال تعویض کنید به جای اینکه به گزینه‌های گران‌قیمت «ضد میکروب» تکیه کنید.

برای این کار کافی است سر دوش را در کیسه یا ظرف پر از آب‌لیمو قرار دهید و آن را حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بخیسانید؛ سپس با برس نرم سطح آن را بسابید و در نهایت با آب داغ خوب بشویید تا اسید و باکتری‌های جدا شده کاملاً پاک شوند. این کار بهتر است به‌صورت دوره‌ای انجام شود، به‌خصوص در مناطقی که آب «سخت» دارند و رسوبات سریع‌تر تشکیل می‌شوند.

روش دیگر استفاده از مخلوط آب‌لیمو و جوش‌شیرین است. جوش‌شیرین خاصیت سایندگی ملایمی دارد و وقتی با اسید ترکیب می‌شود، واکنش کف‌دار تولید می‌کند که به جدا شدن رسوبات چسبیده کمک می‌کند. کافی است خمیر حاصل را روی منافذ سر دوش بمالید، چند دقیقه صبر کنید و سپس آن را با برس تمیز کنید و بشویید. همچنین برخی افراد به جای لیمو از سرکه سفید رقیق‌شده استفاده می‌کنند که در حل رسوبات آهکی مؤثر است، اما باید توجه داشت که سرکه برای برخی روکش‌ها و فلزات می‌تواند در طولانی‌مدت باعث خوردگی شود، بنابراین بهتر است زمان خیساندن کوتاه باشد و پس از آن شست‌وشوی کامل انجام شود.

این روش‌ها بیشتر برای کاهش رسوب و زیست لایه مفیدند، نه ضدعفونی کامل. بااین‌حال، حذف رسوب به‌طور غیرمستقیم رشد باکتری‌ها را کاهش می‌دهد، زیرا زیست‌لایه‌ها اغلب در سطوح معدنی ناهموار لانه می‌کنند. برای نتیجه بهتر، می‌توان این تمیزکاری را با اقدامات دیگری مانند باز کردن و شست‌وشوی اجزای قابل جداسازی سر دوش، یا روشن کردن آب داغ برای چند دقیقه پس از نصب مجدد ترکیب کرد تا هر ذره باقی‌مانده شسته شود.

اگر ایده میکروب‌های ساکن در دوش آزارتان می‌دهد، شاید بهتر باشد از زاویه‌ای متفاوت به آن نگاه کنید: دوش شما چندان کثیف نیست، بلکه اکولوژیک است. به آن به‌عنوان جامعه‌ای کوچک از میکروب‌های فعال فکر کنید که منتظرند هر وقت شیر را باز می‌کنید، به شما خوشامد بگویند. شما هرگز نمی‌توانید آن‌ها را کاملاً از بین ببرید، یا دست‌کم نه برای مدت طولانی. پس بهتر است یاد بگیرید چگونه کنار آن‌ها زندگی کنید.