نخستین زنان نقاش تاریخ ایران چه کسانی بودند؟

باشگاه خبرنگاران جوان – تاریخ هنر در جهان اساسا به قلم مردان و برای مردان نوشته شده است. جای خالی زنان در تاریخ هنر این سوال مهم را مطرح می‌کند که آیا واقعا زنان در شکل‌گیری و پیشرفت هنر هیچ‌گونه حضور یا نقش موثری نداشته‌اند یا بهای چندانی به آنها داده نشده است؟

تاریخ هنر در ایران نیز از این قانون نانوشته جهانی مستثنا نبوده است. با این حال، نام هنرمندان زن در تاریخ هنر نقاشی ایران را می‌توان در صفحات تاریخ دوران صفویه پیدا کرد. بر اساس پژوهش‌های هنری، در این دوره زمینه آموزش زنان بیش از پیش فراهم شد؛ اما این فرصت صرفا برای زنان دربار و خانواده‌های طبقات بالای جامعه فراهم بود که برخی از آنها توانستند نامشان را در تاریخ ثبت کنند.

صحیفه بانو، یکی از همین نگارگران زن بود که از او سه اثر به یادگار مانده است: اول تصویری از یک ساختمان نیمه‌تمام و کارگرانی که مشغول کارند؛ دوم، منظره‌ای از یک گورستان عمومی  و سوم، تصویر شاه تهماسب اول صفوی. از او به عنوان یکی از سه بانوی بلندآوازه در زمینه مینیاتور هندوستان نام برده‌اند.

 نادره بانو نیز دیگر نقاش هنرمند در دوران صفویه و از شاگردان آقا رضا جهانگیری بود که یکی از نقاشی‌های خود را با این عنوان امضا کرده است: «عمل نادره بانو بنت میرتقی شاگرد آقا رضا». نادره بانو به همراه پدرش به  هند سفر کرد و زیر نظر آقا رضا، هنر نقاشی را آموخت. هم‌اکنون دو اثر امضادار از این هنرمند موجود است.

تحولات واقعی در زمینه آموزش هنر برای زنان به صورت پررنگ‌تر، از دوران قاجار (اواخر قرن ۱۹) آغاز شد. به مرور زمان  و  با افزایش مدارس دخترانه و جنبش‌های اجتماعی مانند انقلاب مشروطه (۱۹۰۶-۱۹۱۱)، زنان فرصت‌های آموزشی بیشتری یافتند؛ اما باز هم فعالیت هنری زنان ارتباط نزدیکی با وضعیت مالی و طبقه اجتماعی خانواده آنها داشت.  

در فضای دربـار یـا خانوده‌های اشرافی، زنان علاقه‌مند به هنر می‌توانستند از طریق معلمان سرخانه معتمد مهارت‌های هنری یاد بگیرند. میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله از جمله کسانی بود کـه بـه سـوگلی‌ها و دختران فتحعلی‌شاه درس هنر می‌داد. اما با توجه به اینکه فرهنگ اجتماعی و سیاسی، حضور زنان هنرمند در جامعه را برنمی‌تابید، طبیعتا فرصتی هم برای ارائه آثارشان وجود نداشت و اغلب هنرشان در پشت در‌های بسته خانه باقی می‌ماند.

فتحعلی‌شاه را می‌توان یکی از بزرگترین حـامیان هنر بعد از دوران صفویه دانست. علاقه او به هنر، باعث می‌شد تا همیشه جمعی از هنرمندان و شاعران در محافل او حضور داشته باشند. طبیعی است که در چنین فضایی، زنان دربار فرصت بیشتری برای بروز علایق هنریشان داشتند. شاید به همین دلیل است که بیشتر آثار شاخص باقی‌مانـده از دوره قاجار متعلق به زنان درباری و طبقات مرفه است که از میان آنها می‌توان به ضیاءالسلطنه،‌ام‌سلمه و نواب علیه اشاره کرد که همگی از دختران فتحعلی‌شاه بودند. این مورد را هم باید در نظر داشت که در هنر قاجار و به‌ویژه در نیمـه اول، تعداد آثـار مربـوط به خوشنویسی بیشتر از آثار نقاشی یا نگارگری است.

یکی از شاخه‌های هنری بسیار جالب در دوره قاجـار، خط یا نقاشی «ناخنی» است. در واقع برخی از زنان قاجاری با ناخن‌های خود نقاشی و خطاطی می‌کردند.  مقدمه کتاب «گلستان هنر» ابداع خط ناخنی را به اواخر عهد فتحعلی‌شاه نسـبت داده است. فخر جهان‌خانم، دختر ششم فتحعلی‌شاه، به همین شیوه ناخنی نقاشی و خطـاطی مـی‌کـرد. آثار او امروزه در گنجینه کاخ گلستان نگهداری می‌شوند.

در ادامه این سیستم آموزش طبقاتی، در نهایت انقلاب مشروطه و مکتب آموزشی کمال‌الملک توانستند راه را برای تأسیس مدارس دخترانه هموارتر کنند و زنان بیشتری این فرصت را یافتند که علاوه بر حضور در جامعه، به صورت رسمی، فراگیر مهارت‌های هنری شوند. پژوهش‌های هنری نشان می‌دهند که تعداد آثاری که در این دوره به امضا یا رقم هنرمندان زن رسیده، نسبت به دوران فتحعلی‌شاه، روندی صعودی داشته است.

تأسیس «مدرسه صنایع مستظرفه» توسط کمال‌الملـک و تداوم این جریان، اساسا سیستم آموزش هنر در ایران را متحول کرد. در میان شاگردان کمال‌الملک، نام زنان نقـاش نیز دیده می‌شود که به صورت جدی و آکادمیک نقاشی آموختند و توانستد در این عرصه حضور جدی‌تر و موثرتری داشته باشند.  

فروغ‌الملوک (ولیه‌صفا)، یکی از مشهورترین شاگردان کمال‌الملک بود که در نقاشی آبرنـگ مهـارت داشت. او در یکی از آثار نقاشی خود، چهره ناصرالدین‌شاه را سوار بر اسـب کشیده است. عفت‌الملوک خواجه‌نوری، شوکت‌الملوک شقاقی (خواجه‌نوری) و شمس‌الضحی نشاط از دیگر شاگردان کمال‌الملک بودند که آثاری از آنها با امضای خودشان به جا مانده است.  

اولین نسل زنان هنرمند مدرن ایران عمدتاً در دهه‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ و همزمان با مدرنیزاسیون در دوران پهلوی شکل گرفت. افزایش تعداد مدارس و هنرستان‎‌ها و تاسیس دانشکده هنر‌های زیبا این فرصت را فراهم کرد تا زنان قشر متوسط جامعه نیز امکان آموزش داشته باشند. به مرور و در سال‌های بعد از انقلاب نیز به شمار هنرمندان زنی که امکان آموزش و برگزاری نمایشگاه‌هایی از آثارشان را داشته باشند، افزوده شد.

در دنیای امروز، زنان هنرمند همپای مردان در جهان هنر‌های تجسمی چه در سطح ملی و چه بین‌المللی، موفقیت‌های بسیاری به‌دست می‌آورند؛ اما هنوز هم زنان هنرمند در ایران و جهان، نقش کم‌رنگ‌تری در بازار اقتصاد هنر دارند.  

منبع: ایسنا