«جاتوبا»؛ گیاه دارویی بومی که دانش مدرن را شگفت‌زده کرد

فرادید| یک بررسی نظام‌مند به رهبری پژوهشگران برزیلی که گونه‌های Hymenaea را بررسی کرده، نتایج ۱۷ مطالعه را گردآوری کرده و به این نتیجه رسیدند که پوست، برگ، دانه و صمغ این درخت ترکیبات ضدالتهابی قوی دارند.  این پژوهش به رهبری «جوی براگا کاوالکانته»، پژوهشگر دپارتمان فناوری‌زیستی بنیاد فدرال آموزش، علم و فناوری اِیکِر (IFAC) در برزیل انجام شد. 

به گزارش فرادید، حوزه‌ی پژوهشی او شامل این بررسی می‌شود که چگونه گیاهان دارویی و گونه‌های سنتی مورداستفاده به‌عنوان درمان‌های خانگی می‌توانند به درمان‌های ایمن با پشتوانه‌ی داده‌های آزمایشگاهی تبدیل شوند. 

درختان «جاتوبا» به جنس Hymenaea تعلق دارند؛ گروه کوچکی از درختان نوگرمسیری که چوب سخت، صمغ چسبناک و میوه‌های مغذی آن‌ها، جوامعی از مکزیک تا برزیل را تأمین می‌کند.  در برزیل، درمانگران بومی و روستایی، پوست، برگ و صمغ این درخت را به شکل شربت، دمنوش و ضماد آماده می‌کنند تا خستگی، تورم مفاصل، سرفه و درد مزمن روده را کاهش دهند. 

سوابق مردم‌گیاه‌شناسی که به بررسی نظام‌مندِ استفاده‌ی جوامع از گیاهان می‌پردازد، جاتوبا را «دارو، غذا، چوب و نماد معنوی در مناطق ساوانا و جنگل‌های بارانی برزیل» توصیف می‌کنند.  یک درخت بالغ می‌تواند سالانه ده‌ها غلاف سنگین تولید کند که مغز دانه‌ای و آردی آن، منبع مهم کالری در مناطقی است که گزینه‌های دیگر محدود است. 

بررسی گیاه جاتوبا

پژوهشگران یک مرور نظام‌مند انجام دادند، روشی ساختاریافته برای جمع‌آوری و ارزیابی تمام پژوهش‌های موجود با تمرکز بر درمان‌های Hymenaea با اثرات ضد التهابی.  در پژوهش‌های گردآوری‌شده، عصاره‌های پوست، برگ، دانه و صمغ به‌کرات فعالیتی شیمیایی نشان دادند که مولکول‌های محرک التهاب در سلول‌ها و بافت‌ها را مهار می‌کند. 

یک آزمون آزمایشگاهی روی گیاهانی که برای استفاده بلندمدت انتخاب شده بودند نشان داد صمغ Hymenaea courbaril آنزیم ۵ لیپواکسیژناز را مهار می‌کند؛ آنزیمی که با اسپاسم برونش و التهاب مرتبط است.  این آنزیم تولید لکوترین‌ها را تحریک می‌کند، مولکول‌های سیگنال‌دهنده‌ای که مجاری تنفسی را تنگ کرده و سلول‌های التهابی را فرا می‌خوانند؛ بنابراین مهار آن می‌تواند اثراتی بر بیماری‌های شبیه آسم داشته باشد. 

سایر آزمایش‌ها به پلی‌ساکاریدها (زنجیره‌های بلند مولکول‌های قند از دانه‌ها) اشاره داشتند که ماکروفاژها را فعال کرده و پیام‌رسان‌های ایمنی مانند اکسید نیتریک و سیتوکین‌های کلیدی را آزاد می‌کنند.  در مجموع، این یافته‌ها تصویری از عملکرد سیستم ایمنی ارائه می‌دهند که در آن، عصاره‌های گیاه جاتوبا می‌توانند هم دفاع‌های اولیه بدن را فعال کنند و هم آبشارهای التهابی را پیش از ایجاد آسیب مزمن کنترل کنند. 

از ظروف پتری تا حیوانات کوچک

به تازگی تیمی که با کرم الگانس کار می‌کردند (یک کرم میکروسکوپی که برای مدل‌سازی پاسخ‌های استرس استفاده می‌شود)، عصاره‌های پوست ساقه H. courbaril را آزمایش کردند.  در غلظت‌هایی که بقاء کرم‌ها را بیش از ۸۰ درصد در طول سه روز حفظ می‌کرد، این عصاره‌ها از آن‌ها در برابر آسیب اکسیداتیو ناشی از قرار گرفتن در معرض هیدروژن پراکسید محافظت کردند. 

لاریسا لوبو، پژوهشگر توضیح داده: «عصاره H. courbaril در غلظت‌های آزمایش‌شده سَمیت کمی نشان داد.»  این ترکیب از اثر حفاظتی و سَمیت قابل‌تحمل در یک مدل موجود زنده نشان می‌دهد شیمی گیاه جاتوبا تنها به آزمایشگاه محدود نمی‌شود.  پژوهشی دیگر روی عصاره‌های پوست، دانه و مغز جاتوبا گزارش کرد که ترکیب‌های غنی از فنول‌ها مانع تشکیل بیوفیلم‌های چسبناک استافیلوکوک اورئوس (Staphylococcus aureus) می‌شوند که از کلونی‌های باکتری محافظت می‌کنند. 

همین تیم نشانه‌هایی از ضعیف شدن بیوفیلم‌های موجود مشاهده کردند و این ویژگی می‌تواند روزی به بهبود اثر آنتی‌بیوتیک‌های متداول بر عفونت‌های مقاوم کمک کند. 

هیچ بخشی از گیاه جاتوبا دور ریخته نمی‌شود

میوه‌های جاتوبا معمولاً تازه خورده می‌شوند یا به آرد تبدیل می‌شوند، در حالی که پوسته غلاف معمولاً دور ریخته می‌شود.  تحلیل‌های اخیر نشان می‌دهند این پوسته‌ها ترکیبات فنولی غلیظی دارند، مواد شیمیایی گیاهی که مولکول‌های آسیب‌زننده اکسیژن را خنثی می‌کنند و می‌توانند به ارزش افزوده محصولات غذایی کمک کنند. 

گابریلا لوکا دِل آنجلو، دانشمند گیاه‌شناسی نوشته: «نتایج ما نه‌تنها پتانسیل اقتصادی، بلکه قابلیت‌های زیستی کل درخت H. courbaril را هم تأیید می‌کند.»  تیم او بر عصاره‌های پوسته غلاف تمرکز کرد و این ایده را تقویت کرد که هر بخش از این گونه ممکن است ترکیبات دارویی قابل‌توجهی داشته باشد که ارزش پژوهش دقیق را دارد. 

برای پیگیری چنین شیمی پیچیده‌ای، پژوهشگران به متابولومیکس روی آورده‌اند؛ مطالعات وسیع که بسیاری از مولکول‌های کوچک در عصاره‌ها را نقشه‌برداری می‌کنند.  این نمایه‌ها می‌توانند به تیم‌های آینده کمک کنند تا آماده‌سازی‌های جاتوبا را استاندارد کرده، درختان مناطق مختلف را مقایسه و ترکیباتی را که شایسته آزمایش ایمنی در انسان هستند، شناسایی کنند. 

درس‌های مدرن از گیاهان باستانی

با وجود هیجان پیرامون جاتوبا، بیشتر شواهدی که بررسی برزیلی گردآوری کرده هنوز از کشت سلولی یا آزمایش‌های کوتاه‌مدت حیوانی به دست آمده است.  شمار کمی از آزمایش‌ها بیماری‌های التهابی مزمن را بررسی کرده، ایمنی بلندمدت را اندازه‌گیری یا عصاره‌های استانداردشده را در انسان آزمایش کرده‌اند، بنابراین پرسش‌های بالینی هنوز بی‌پاسخ هستند. 

پژوهشگران همچنین با مسائل عملی روبرو هستند، زیرا جوامع مختلف از بخش‌های متفاوت گیاه، روش‌های آماده‌سازی و دوزهای گوناگون استفاده می‌کنند که مقایسه نتایج پژوهش‌ها را دشوار می‌کند.  برای نمونه، یک فنجان دمنوش خانگی پوست درخت ممکن است ترکیب بسیار متفاوتی از ترکیبات نسبت به عصاره‌های غلیظ آزمایش‌شده در شرایط کنترل‌شده‌ی آزمایشگاهی داشته باشد. 

استدلال این بررسی اینست که پیشرفت احتمالاً به مطالعات حیوانی و انسانیِ دقیق طراحی‌شده بستگی دارد که نشانگرهای التهابی را دنبال کرده، عوارض جانبی ممکن را ثبت کنند و روش‌های سنتی آماده‌سازی را رعایت کنند. 

اگر این آزمایش‌ها آنچه کارهای آزمایشگاهی اولیه نشان می‌دهند را تأیید کنند، جوامعی که مدت‌ها از این درختان مراقبت کرده‌اند، می‌توانند شاهد به‌رسمیت‌شناخته شدنِ دانش خود در چارچوب سیستم‌های بهداشتی رسمی باشند.

مترجم: زهرا ذوالقدر